Кніганошы (Караткевіч)
Вельмі кароткі змест
Расійская імперыя, канец XIX стагоддзя. У яловым лесе на мяжы з Прусіяй стаяў пагранічны кардон, дзе служылі паручнік Вольке і прапаршчык Алег Буткевіч. Ім было загадана лавіць кніганош, якія пераносілі праз мяжу кнігі на беларускай мове.
Буткевіч быў закаханы ў сялянскую дзяўчыну Ганусю з вёскі Плавуцічы. Аднойчы ноччу пагранічнікі выйшлі ў сакрэт, каб злавіць славутага кніганошу па мянушцы Корч. Вольке застрэліў маладога хлопца, які нёс кнігі. Ніхто з мясцовых не пазнаў забітага, а Гануся пасля гэтага адвярнулася ад Буткевіча.
Праз некалькі дзён да пагранічнікаў прыйшоў стары чалавек, які назваўся Корчам і прызнаўся, што забіты быў яго сынам. Ён папрасіў аддаць цела для пахавання.
Праз тры тыдні пагранічнікі зноў сустрэлі Корча з корабам кніг. Вольке спрабаваў яго затрымаць, але стары адмовіўся здавацца і скочыў з абрыва.
“Не пайду я ў турму, - спакойна сказаў кніганоша. - І кулі твае мне не трэба. Сабе зберажы... Ну!!! Вялікія, расплясканыя ступакі яго яшчэ стаялі на зямлі, а цела ўжо хілілася і хілілася... А потым сарвалася ўніз.”
Буткевіч пайшоў да Ганусі і даведаўся, што яна была дачкой Корча і сястрой забітага хлопца. Дзяўчына рыхтавалася працягнуць справу бацькі і брата, нягледзячы на небяспеку. Прапаршчык вырашыў падаць у адстаўку, зразумеўшы, што служыў несправядлівай справе.
Падрабязны пераказ
Падзел на раздзелы — рэдакцыйны.
Яловы лес і пагранічны кардон
“У сасновым лесе - маліцца, у бярозавым - любіцца, у дубовым - волю каваць, у яловым - душу д’яблу прадаваць. Гэты лес быў яловы.”
Яловы лес цягнуўся на сорак вёрст, шумеў верхавінамі і маўчаў унізе. На палове лясны шум абрываўся ручаінным звонам, а далей зноў шумеў яшчэ дваццаць вёрст. На тым баку ручая была Прусія, дзе ўсё было такое самае і адначасова інакшае.
У лесе, за чатыры вярсты ад краю, стаяў пагранічны кардон. Яго людзям было загадана лавіць кантрабандыстаў і не дазваляць мясцовым хадзіць за мяжу. Раней пагранічнікі не звярталі на гэта асаблівай увагі, але ўжо год, як становішча змянілася - пасля забойства цара-вызваліцеля загадана было сачыць як найпільней.
“Кніжак гэтых пакуль што ніхто не трымаў у руках, але казалі: яны з’явіліся. З’явіліся, надрукаваныя то лацінкай, то грамадзянскай кірыліцай, і ўжо ў гэтай самой падвойнасці было нешта такое, што насцярожвала і палохала.”
Два афіцэры: Вольке і Буткевіч
На кардоне служылі два афіцэры. Першым быў паручнік Вольке, афіцэр з быхаўскіх немцаў, сасланы ў глуш за непрыстойныя папойкі і гульню ў карты. Ён стараўся выслужыцца, бо яму вечна былі патрэбны грошы, а за кожнага злоўленага кантрабандыста плацілі.
Другім быў прапаршчык Алег Буткевіч. Да яго адносіны былі дваістыя: з аднаго боку - просты і нядрэнны хлопец, не б'ецца, не лаецца, грае на флейце, але з другога - занадта стрыманы, ніколі не жартуе з салдатамі. Буткевіч імкнуўся зрабіць кар'еру, бо бацька-аканом не мог яму дапамагаць.
Буткевіч марыў пра подзвіг і рамантычнае каханне. Нядаўна ён сустрэў на кірмашы сялянскую дзяўчыну Ганусю і ўжо восьмы раз хадзіў у мястэчка, каб убачыць яе.
Засада і забойства маладога кніганошы
У гэты вечар Вольке, тры салдаты і Буткевіч пайшлі ў сакрэт. Даўно пагаворвалі, што ў адну з трох начэй з-за мяжы пойдзе Корч, самы славуты з усіх кніганош. Аб гэтым нібыта прабалбатаўся ў карчме Яўхім Спіса, мужык з вёскі Плавуцічы.
Сакрэт перайшоў начное балота і забраўся ў самы гушчар, сеўшы наўздалёк ад сцежкі. Каля поўначы пачулі крокі. Людзей было двое, але адзін з іх ішоў так ціха, што яго крокі пачулі, толькі прыслухоўваючыся да нязграбных крокаў другога.
Вольке крыкнуў: "Ні з месца! Страляю". Тыя замерлі, але праз хвіліну стала зразумела, што яны ўцякаюць. Паручнік стрэліў, за ім грымнулі стрэлы салдат. Вольке спаймаў аднаго з уцекачоў, а другі знік у цемры.
У святле ліхтара ўсе заўважылі распасцёртага на сцежцы хлопца гадоў семнаццаці. Трымаць яго не трэба было: паручнікава куля прабіла яму скронь. Ён так і ўпаў на спіну, прыціснуўшы целам вялікі лубяны кораб з кнігамі.
Змова маўчання і сустрэча Буткевіча з Ганусяй
Забітага завезлі ў мястэчка і палажылі на радно ля плота валаснога праўлення, каб хлопца пазналі. Вольке паехаў у павет далажыць, а Буткевіч застаўся вартаваць цела. Да вечара траву моцна вытапталі - чутка аб тым, што забілі нейкага кніганошу, хутка разляцелася па навакольных вёсках.
Людзі ішлі і ішлі, спыняліся ля мёртвага і доўга разглядалі твар. Але варта было спытаць у каго: "Што, ведаеш?" - і чалавек абыякава паціскаў плячыма: "Адкуль я ведаю? Не, не ведаю". Гэта была сапраўдная змова маўчання.
Сярод тых, хто прыходзіў, Буткевіч заўважыў Ганусю. Яна моўчкі пастаяла над забітым і пайшла. Прапаршчык нагнаў яе і ўбачыў, што вочы ў яе халодныя і чужыя. "Страляеце, - цьмяным голасам сказала яна. - Сорамна, пане Алежа". Буткевіч спрабаваў апраўдацца, але дзяўчына адвярнулася ад яго.
Стары кніганоша Корч і яго філасофія кнігі
Надвячоркам прыехаў з павета злосны Вольке. Ён высыпаў перад сабою на стол кніжкі з лубянога кораба і з пагардай разглядаў іх. Тым часам салдат паведаміў, што прыйшоў нейкі стары чалавек і просіць сустрэчы.
Буткевіч выглянуў у акно і ўбачыў чалавека гадоў пад шэсцьдзесят, кашчавага і яшчэ даволі дужага. Здзіўлялі ступакі ягоных ног - пры росце, нават трошкі ніжэйшым за сярэдні, яны былі вельмі вялікія і пляскатыя. Чалавек стаяў, склаўшы грыбком вялікія і змаршчакаватыя далоні, і спакойна глядзеў на забітага.
“Мая мянушка Корч... Стары Корч. Гэта быў наш хлеб, пане. Мой, майго бацькі. Наш хлеб - насіць кнігі. Я адчуў, што старэю. Каму ж перадаць рамяство, як не сыну? Я вучыў яго. І вось... не паспеў вывучыць.”
“У кнізе няма граху. Біблія нездарма таксама кніга. Думаеш, пра што гэта: ‘Без языка, а гаворыць’? Пра кнігу. А ‘Вучэнне - святло, невучэнне - цемра’? Таксама пра кнігу. За што ж ловіце?”
Апошні шлях Карча і яго ахвярная смерць
Буткевіч дазволіў Тураўцу забраць цела сына, але папрасіў яго кінуць справу кніганошы, бо наступным разам яго могуць забіць. Стары маўчаў, не даючы абяцання.
Тураўца сустрэлі ўсяго праз тры тыдні пасля гэтых падзей. Ён ішоў амаль адкрытым месцам, рэдкімі хмызамі над урвішчам. Цяжка перастаўляў вялікія пляскатыя ступакі, а лубяны кораб вісеў на спіне, на двух рамянях, грузны, абвіслы.
Яго падпусцілі зусім блізка. Потым Вольке выйшаў з хмызоў і загадаў здавацца. Стары кніганоша без боязі ўзняў вочы і раптам зрабіў некалькі хуткіх крокаў ад афіцэра. Потым спыніўся - магчыма, таму, што ўцякаць не было куды, бо за спіною абрывалася зямля.
"Не пайду я ў турму, - спакойна сказаў кніганоша. - І кулі твае мне не трэба. Сабе зберажы". Вольке і салдаты рушылі на яго. Але ён зрабіў некалькі крокаў, быццам разбягаючыся, і спыніўся над самым урвішчам. Ногі не слухаліся. І тады ён, быццам прымушаючы сябе, голасна сказаў: "Ну!!!" - і кінуўся ўніз.
“Чалавек ужо нерухома ляжаў на прыбярэжным жвіры, а кнігі ўсё яшчэ падалі. Цяжкія турманамі куляліся па камянях, адхону, лёгкія галубамі ляцелі ў паветры. І многія - лебедзямі плылі па вадзе.”
Ганусіна спадчына і новая місія кніганошы
Праз нейкі тыдзень Буткевіч, даведаўшыся ад местачковых баб, дзе жыве Гануся, прыйшоў у вёску Плавуцічы і знайшоў яе хату. Дзяўчына нідзе не паказвалася, а яму было ўжо цяжка, амаль немагчыма без яе.
Ён адчыніў дзверы ў хату і ўбачыў яе за дзіўным заняткам. Дзяўчына сядзела на падлозе босая і без хусткі. Яна сядзела і ўмацоўвала рамяні на новым лубяным корабе.
"Адыдзі, - сказала яна. - Адыдзі і глянь на печ". На печы Буткевіч убачыў дваіх дзяцей - хлопчыка гадоў шасці і дзяўчынку гадоў чатырох.
“Сіротамі не астануцца... Мне цяпер іх гадаваць... Ідзі адсюль. Духу каб твайго не было. Падумала была я, ды хутка раздумала. І дзякуй Богу. Ідзі, рабі сваю справу.”
Вечар быў страшны для Буткевіча. Ён узяў кнігу "Апавяданняў на беларускай гаворцы" і пачаў гартаць. І тут яго чакаў яшчэ адзін удар - у канцы кнігі быў надпіс: "Дазволена цэнзураю". Гэта была кніга, якая выпадкова трапіла за мяжу і прыйшла ў корабе назад.
“Калі армія займаецца тым, што ловіць людзей і забівае іх за малітоўнікі, - дык... я хацеў на такую армію... Я проста прачытаў адну крамольную кнігу... Яны нядрэнна зрабілі, што перанеслі яе цераз мяжу.”