Курган (Купала)
Вельмі кароткі змест
Беларуская зямля, некалькі стагоддзяў таму. На ўзбярэжжы ракі стаяў стары курган — памятка даўніх часоў. Некалі на гары стаяў белы хорам, дзе жыў магутны князь.
Ён быў слаўны і грозны, катаваў сваіх падданых, а яго стража трымала ў страху ўсіх наваколле. Аднойчы князь ладзіў вялікую бяседу — садзіў на пасад сваю дачку-княжну. На вяселле з'ехаліся госці з усяго свету. Гульня доўжылася некалькі дзён.
На трэці дзень князь загадаў пазваць славутага гусляра-старыну, каб той забавіў гасцей. Гусляр прыйшоў — стары дзед з белай барадой і незвычайным агнём у вачах.
Князь абяцаў шчодрую плату за песню, але гусляр адказаў, што золата яго не купіць. Ён заспяваў праўду пра князя: пра тое, як той катуе людзей, пра кроў на яго золаце, пра слёзы ў яго віне. Князь разлюціўся і загадаў:
Ты — шалёны старык, хто цябе дзе хаваў?
Ты, знаць, вырадак цемры сярмяжнай... Узяці старца і гуслі жыўцом у зямлю!
Знае хай, хто тут пан: я — ці неба!
Гусляра разам з гуслямі закапалі жыўцом у зямлю, насыпалі высокі курган і ўбілі асінавы кол. З тых часоў курган стаіць на беразе ракі. Людзі кажуць, што раз у год начамі з кургана выходзіць белы, як снег, дзед з гуслямі, строіць іх і нешта спявае.
Падрабязны пераказ
Падзел пераказу на главы — умоўны.
Старажытны курган і княжацкі хорам
Паміж пустак і балот беларускай зямлі, на ўзбярэжжы шумнай ракі, стаяў старажытны курган. Гэта была памятка даўно мінулых дзён, якія адышлі ў нябыт. Над курганам распусціў галлё каранасты дуб, у яго грудзі ўпілося сухазелле. Вецер стагнаў над курганам глухім уздыханнем, быццам галасіў аб мінуўшчыне.
Паміж пустак, балот беларускай зямлі,
На ўзбярэжжы ракі шумнацечнай,
Дрэмле памятка дзён, што ў нябыт уцяклі,—
Удзірванелы курган векавечны.
Некалькі стагоддзяў таму на гары, абвітай ракой, стаяў белы хорам. Ён грозна і думна глядзеў на прыволле. У нагах у хорама рассцілаўся абшар хвоек і чорнай пахані, сонных вёсак з амшалымі хатамі, дзе жылі душы падданых, пакорных і залежных.
Княжацкая гулянка і выклік гусляра
У хораме жыў магутны князь, слаўны на ўвесь свет. Ён быў недаступны і грозны, як сам хорам. Усе, хто хацеў ці не хацеў, білі яму паклоны. Непакорным ён не ведаў спуску і ласкі. Князь зневажаў і катаваў людзей разам са сваёй дружынай. Толькі модлы раслі небу ў сэрцах людзей, і пракляцце расло пакрыёма.
Аднойчы ў князя адбылася вялікая бяседа: на пасад садзілі яго дачку-княжну. За сталом цякла заморская крыніца, музыка гучала ўкруг на паўмілі. На вяселле-разгул наплыло, як на сход, госці знатных зусюль, за паўсвету. Народ не памятаў такой гучнай бяседы, такіх скарбаў, брыльянтаў і саетаў.
Дзень, другі ўжо грымела ў князя гульня, музыка і чаркі звінелі. Кожнага дня выдумлялі новых забаў, госці мелі ўсё, што хацелі. На трэці дзень князь прыдумаў адну пацеху-забаву для дружыны: загадаў пазваць гусляра-старыну, славутага сваёй ведамай славай.
Гусляр і яго слава
Акалічны народ ведаў гуслі гусляра. Яго песня-дума хапала за сэрца. Вакол гэтай думы дудара-званара злажылася нямала дзіўных казак. Казалі, што калі ён выйдзе і ўдарыць па струнах са сваёй неадступнай песняй, сон злятае з павек, болю сціхае стогн. Не шумяць ясакары і чарэсні, пушча-лес не шуміць, белка і лось не бягуць, салавей-птушка сціхае. Рака паміж вольхаў не бурліць, рыба-плотка хавае паплаўкі. Прытаіцца да моху русалка і лясун, конь вечны не заводзіць «піць». Пад звон-песню жывучых гусляравых струн для ўсіх узыходзіла папараць-кветка.
Прыход гусляра ў хорам
Дворня князева прывяла гусляра з яго ніўных сяліб у багаты хорам. Пасадзілі яго на ганку, паміж клёнаў і ліп, на цагляным парозе магната. На плячах у яго была невыдумная світка, барада белая, як снег, у задумных вачах гарэў незвычайны агонь. На каленях ляглі гуслі-баі.
Ён водзіў пальцам худым па сталёвых струнах, да песні-музыкі ладзіўся, строіў. Водклік біўся ад струн па сцюдзёных сцянах, заміраючы ў сховах пакояў. Вось настроіў, навёў тон у струнах як след, не зірнуўшы на гулі ні разу. І сядзеў гэты сумны, як лунь, белы дзед і чакаў ад князя прыказу.
Князь і гусляр: умовы песні
Князь звярнуўся да гусляра: чаму ён маўчыць, песнябай ніў і лясоў, слаўны славай хат яго падданых? Хай зайграе сёння, дасць сваіх песень — князь умее плаціць незвычайна. Калі запяе па душы, дасі ўцехі гасцям — поўны гуслі насыпле дукатаў. Калі песня не будзе пад мысль каму-небудзь — возьме канапляную заплату. Князь нагадаў пра сваю славу і сілу. Гусляр адказаў, што многа ведае і чуў пра князя, і сам, як і ён, так яму запяе. Князь загадаў пачынаць.
Гусляр выслухаў князя, заіскрыліся яго сівыя вочы. Патануў у скляпеннях адзін, другі ўдар, і заплакалі струны жывыя.
Песня гусляра: абвінавачванне князя
Не дае гуслярам сказу золата цвет,
Белых хорамаў п'яныя шумы.
Скурганіў бы душу чырванцом тваім я;
Гуслям, княжа, не пішуць законаў:
Небу справу здае сэрца, думка мая
Гусляр пачаў сваю песню. Ён сказаў князю, што не такую думу той задумаў. Не дае гуслярам сказу золата цвет і п'яныя шумы белых хорамаў. Скурганіў бы душу чырванцом князя. Гуслям не пішуць законаў: сэрца і думка здаюць справу небу, сонцу, зорам, арлам толькі роўна. Князь бачыць загоны, лясы, сенажаць — ім пакорны гусляр толькі з гуслямі. Князь сілен караць, галаву сілен зняць, але не скуе дум ланцугамі. Славен і грозен князь і яго хорам-астрог, ад сцен-цэгел б'е лёдам зімовым. Але сэрца ў яго, як гэты цагляны парог, і душа — як скляпоў гэтых сховы.
Глянь ты, слаўны ўладар, на палеткі свае:
Сарачні там сох бачыш, як блудзе;
А ці чуў ты, аб чым там араты пяе,
Дзе і як жывуць гэтыя людзі?
Гусляр загадаў князю глянуць на яго палеткі, дзе сарачні сох блудзе. Ці чуў ён, аб чым там араты пяе, дзе і як жывуць гэтыя людзі? Хай глядзіць у лёхі свае, у падзямеллі пад хорамам: брацці корчацца там, кінуты ў гразь, чэрві точаць жывых іх, раздзетых. Князь хоча ўсё золатам прыцьміць, загаціць. Але кроў на золаце гэтым людская блішчыць, кроў, якой і яго моц не змажа. Ён усыпаў брыльянтамі атласы і шоўк — гэта цёртая сталь ад кайданаў, гэта вісельні петляў развіты шнурок, гэта яго саматканы.
Стол ён уставіў ядой, шмат косцей пад сталом — гэта косці бядноты рабочай. Пацяшаецца белым, чырвоным віном — гэта слёзы нядолі сірочай. Хорам выстраіў, твайму воку так міл, адшліфаваны цэгла і камень — гэта памяткі-пліты з няўчасных магіл, гэта сэрцаў скамененых пламень. Люба чуці яму скочнай музыкі звон, ён і дружына п'юць асалоду — а ці ўслухаўся ён, як плыве з яе стогн, стогн пракляцця яму і яго роду? Князь збялеў, дрыжыць. Госці хмурныя, а дворня знямела. Гусляр спытаў: ці пара даць за песню дар? Выбачай, калі спеў няўмела.
Гнеў князя і прысуд
Князь стаяў, маўчаў, жуда і помста білі з вачэй. Гулі зглухлі: ні жартаў, ні смехаў. Князь думаў, выдумляў, грымнуў шабляй наўзбоч, толькі з лёскатам выбегла рэха. Ён сказаў, што не на тое пазваў гусляра на вяселле сваёй княжны. Гусляр — шалёны старык, хто яго дзе хаваў? Ён, відаць, вырадак цемры сярмяжнай. Адважыўся на сляпы перакор, вызваняці сусветныя трэлі. Князь мае шмат платы для такіх непакор, хто сябе проці яго стаць асмеліў. Ён па-князеўску ўсім і плаціць, і любіць. Гусляр не хоча дукатаў — не трэба. Князь загадаў узяці старца і гуслі жыўцом у зямлю. Хай ведае, хто тут пан: ён ці неба.
Страта гусляра
Падхапілі, ўзялі гусляра-старыка і гуслі разам яго самагуды. Па-над бераг круты, дзе шумела рака, павялі, паняслі на загубу. Месца выбралі здатнае, вырылі дол тры сажні шырокі і глыбокі. Закапалі, убілі асінавы кол, далі насып тры сажні высокі.
Падхапілі, ўзялі гусляра-старыка,
Гуслі разам яго самагуды;
Па-над бераг круты, дзе шумела рака,
Павялі, паняслі на загубу... Закапалі, убілі асінавы кол
Не часалі дамоўкі яму сталяры, не заплакалі бліжнія вочы. Змоўклі гуслі і ён з той пары — да пары. Сум і сціша залеглі, як ночай. Толькі княжацкі хорам гудзеў, не маўчаў: шалы, музыка ў тахт рагаталі. Не адну віна бочку князь кончыў, пачаў: шлюб-вяселле ўсё княжны гулялі.
Легенда пра курган
Пацяклі, паплылі за гадамі гады. На гусляравым наспе жвіровым палыны ўзышлі, вырас дуб малады, зашумеў непанятлівым словам. Лет за сотню звёў час, ці і болей мо лет, зацвілі пераказы ў народзе. Кажуць людзі: у год раз ночкай з гуслямі дзед з кургана, як снег, белы выходзе.
Кажуць людзі: ў год раз ночкай з гуслямі дзед
З кургана, як снег, белы выходзе... І ўсё нешта пяе, што жывым не паняць,
І на месяц глядзіць, як сам, белы.
Гуслі строіць свае, струны звонка звіняць. Жменяй водзіць па іх абамлелай, і ўсё нешта пяе, што жывым не паняць, і на месяц глядзіць, як сам, белы. Кажуць, каб хто калі зразумеў голас той, не зазнаў бы ніколі ўжо гора. Можна тут веру даць, толькі слухаць душой. Курганы шмат чаго нам гавораць.