Напісанае застаецца (Петрашкевіч)
Вельмі кароткі змест
Еўропа, 16 стагоддзе. Францыск Скарына прыехаў у Вітэнберг і сутыкнуўся з драматычнымі падзеямі.
Інфарматар Іахім паведаміў рэфарматару Марціну Лютэру, што Скарына пераклаў і надрукаваў Біблію народнай мовай, чым зацікавіў Лютэра. Той сустрэўся з вучоным, прапаноўваў яму саюз і падтрымку, аднак Скарына адмовіўся, бо застаўся верны роднаму краю і сваёй справе.
Скарына. Іншыя насталі часы! Пераможана мангольская навала на Усходзе! Абломлены клыкі сабакагаловым рыцарам, і не саступіць са сваіх граніц Белая Русь на Захадзе! У служэнні свайму народу, роднаму краю бачыў я сваё прызначэнне.
Пры падтрымцы нунцыя Скарына быў абвінавачаны ў ерасі і трапіў пад суд інквізіцыі за друкаванне Святога Пісання без дазволу. Ад яго патрабавалі раскаяння, прапанавалі службу Папе, але ён цвёрда адстойваў сваю пазіцыю.
Нягледзячы на жорсткія катаванні, Скарына і яго верны сябра не саступілі. Гусоўскі вызваляў прыхільнікаў Скарыны з турмы, але сябра Скарыну не паспеў выратаваць, ён загінуў ад катаванняў.
Іахім забіў здраднікаў Ката і Кваліфікатара і сам стаў новым катам. Гусоўскі разам з памочнікамі ўвабраліся ў манахаў, уварваліся ў турму і здолелі выратаваць Скарыну ад смерці.
Францыск Скарына раздзяліў глыбокі боль страты сябра са спадарожцамі, але падкрэсліў значнасць сваёй справы, якая дапаможа яго народу захаваць сваю ідэнтычнасць і годнасць.
Выратаваны Скарына пакінуў катавальню. Пасля ўсіх цяжкіх выпрабаванняў ён па-ранейшаму верыў у асвету, мудрасць і навуку, упэўнены ў высокім прызначэнні свайго народа.
Падрабязны пераказ па дзеях і сцэнах
Назвы дзеяў і сцэн — рэдактарскія.
Дзея 1. Сутыкненне Скарыны з лютэранствам і яго лёс у Германіі
Сцэна 1. Лютэр рыхтуе прамову і сустракае Іахіма
У сваім пакоі Марцін Лютэр рэпеціраваў прамову, накіраваную супраць мяцежнікаў і багахульнікаў. Ён заклікаў да гневу і мяча супраць тых, хто выступаў супраць яго вучэння. У гэты момант у пакой увайшла маладая манашка Эльза і паведаміла, што да яго прыйшоў Іахім.
Іахім, які з'явіўся ў вопратцы манаха, прынёс Лютэру данос на Францыска Скарыну. Ён паведаміў, што беларускі першадрукар знаходзіцца ў Вітэнбергу, у яго карчме. Іахім зачытаў дакумент пра абарону Скарынам доктарскай дысертацыі ў Падуі і паведаміў, што Скарына едзе ў Кёнігсберг па друкарскія прылады і паперу.
Іахім таксама паведаміў, што Скарына пераклаў Біблію на беларускую мову, што вельмі ўстрывожыла Лютэра, бо ён сам яшчэ не зрабіў гэтага. Акрамя таго, Іахім намякнуў, што Скарына можа наведаць Мікалая Каперніка, і перадаў Лютэру нейкія паперы, якія нібыта належалі Каперніку. Лютэр вырашыў сустрэцца са Скарынам і даручыў Іахіму запрасіць яго.
Сцэна 2. Сустрэча Скарыны з Гусоўскім і яго «Песня пра зубра»
У начлежцы пры карчме Францыск Скарына чытаў кнігу, а Маргарыта, жонка яго сябра Юрыя Адверніка, спявала беларускую песню. Яны чакалі вяртання Юрыя і Пятра Мсціслаўца, якія пайшлі ў горад. Скарына выказаў жаданне пакінуць Пятра на нейкі час у Нямеччыне, каб той мог удасканаліць свае навыкі ў друкарскай справе.
Неўзабаве вярнуліся Адвернік і Мсціславец. Яны абмяркоўвалі магчымасць набыцця паперы і металу для друкарні. Скарына настойваў на неабходнасці набыцця гэтых матэрыялаў, нават калі давядзецца аддаць усе грошы.
Раптам з'явіўся прыгожы малады мужчына ў польскай вопратцы. Гэта быў Мікола Гусоўскі, даўні сябар Скарыны, з якім яны разам вучыліся ў Кракаве. Пасля цёплай сустрэчы Гусоўскі распавёў, што служыць дыпламатам пры каралі Жыгімонце і едзе з пасольствам да вялікага магістра прускага.
Гусоўскі з сумам распавёў пра міжусобіцы князёў, якія прыводзяць да пакут народа, і пра пагрозу з боку татараў і туркаў. Пасля нечаканай спрэчкі з Адвернікам, які абразіў яго за выкарыстанне лаціны, Гусоўскі выхапіў шпагу. Маргарыта спыніла канфлікт, але Гусоўскі кінуў пальчатку Адверніку і пайшоў.
Перад сыходам Гусоўскі пакінуў Скарыне сваю кнігу "Песня пра зубра". Скарына прачытаў урывак з паэмы, дзе гаварылася пра братазабойчыя войны, міжусобіцы князёў і пакуты народа.
Скарына. Verba volant, littera scripta manet — Словы злятаюць, напісанае застаецца... Я ведаў, Мікола, што ты анёл сэрцам і паэт душою... Ён перажыве ўсіх нас і застанецца ў памяці нашчадкаў нашых на доўгія вякі...
У гэты момант з'явіўся Іахім у вопратцы карчмара і перадаў Скарыне запрашэнне ад Марціна Лютэра. Скарына вырашыў прыняць запрашэнне, нягледзячы на позні час і пратэсты Адверніка, які хацеў пайсці з ім.
Сцэна 3. Змова Нунцыя і Кваліфікатара супраць Скарыны
У келлі Нунцыя, апостальскага прадстаўніка Папы Рымскага, з'явіўся Кваліфікатар святога судзілішча. Ён прынёс кнігі Скарыны і паведаміў, што беларускі першадрукар знаходзіцца ў Вітэнбергу і накіроўваецца на сустрэчу з Лютэрам. Нунцый загадаў сачыць за гэтай сустрэчай і падрыхтаваць данос.
Сцэна 4. Гутарка Лютэра са Скарынам аб веры і друкарстве
У пакоі Лютэра адбылася сустрэча двух выдатных асоб эпохі. Лютэр папракнуў Скарыну ў тым, што той не паведаміў пра свой прыезд у Вітэнберг. Скарына адказаў, што ў іх народа ёсць звычай не хадзіць у госці без запрашэння. Лютэр пачаў распытваць пра Прагу, дзе, па яго словах, ужо пашырылася яго вучэнне.
Скарына паведаміў, што ў Празе чуў прамову Томаса Мюнцэра, які заклікаў сялян і гарадскую беднату да паўстання. Гэта выклікала гнеўную рэакцыю Лютэра, які назваў Мюнцэра здраднікам і перахрышчэнцам, які хоча падняць чэрнь супраць усяго святога. Лютэр абяцаў стварыць уласную інквізіцыю для барацьбы з плебейскім духам Мюнцэра.
Скарына выказаў сумненне ў паслядоўнасці вучэння Лютэра і заявіў, што яго ўласны дэвіз - "Разумею, каб верыць", у адрозненне ад лютэраўскага "Веру, каб разумець". Ён падкрэсліў, што для яго рэлігія - гэта асабістая схільнасць чалавека, а не вышэйшая амбіцыя хрысціяніна.
Скарына. Без роднай мовы чалавек нямы і сляпы... Чужая нам лаціна не можа даць цэльнасці і натуральнасці мыслення. У роднай песні, у роднай мове, у пісьменстве праяўляецца разумная прырода чалавека.
Лютэр спрабаваў пераканаць Скарыну падтрымаць яго вучэнне на Русі і ў Вялікім Княстве Літоўскім, але Скарына адмовіўся. Лютэр заявіў, што Германія знаходзіцца на шляху да сусветнага панавання і аб'яднання ўсяго хрысціянства пад скіпетрам адзінага пастыра.
Скарына. Вы недаацэньваеце мой народ, яго патрыятычных перакананняў і высокага пачуцця ўласнай годнасці. Вы не ўлічваеце, што ён не сірата сярод чужынцаў, што ў яго, як ва ўсіх добрых людзей, ёсць браты.
Размова перайшла да Мікалая Каперніка. Лютэр высмеяў яго тэорыю пра рух Зямлі вакол Сонца, назваўшы яе бязглуздай. Скарына абараніў Каперніка, што выклікала абурэнне Лютэра. Напрыканцы сустрэчы Лютэр прапанаваў Скарыне друкарню, кафедру ва ўніверсітэце і нават сваю пляменніцу ў жонкі, але Скарына адмовіўся, заявіўшы, што ён "заручаны з Белай Руссю".
Сцэна 5. Нунцый і Мануэла абмяркоўваюць гутарку Скарыны з Лютэрам
Нунцый і яго каханка Мануэла абмяркоўвалі сустрэчу Скарыны з Лютэрам, інфармацыю пра якую ім перадаў шпіён. Нунцый быў задаволены, што атрымаў доказы супраць Скарыны, і планаваў выкарыстаць іх для абвінавачвання ў ерасі.
Сцэна 6. Здрада Іахіма і змова з Катам
У катавальні інквізіцыі Кваліфікатар і Кат абмяркоўвалі лёс Скарыны і яго спадарожнікаў. Іахім, які працаваў на ўсе бакі, прапанаваў падзяліць маёмасць арыштаваных: коней - Кваліфікатару, друкарскі станок - сабе, а кнігі - Нунцыю.
Кат паведаміў, што Скарына і Адвернік нібыта схавалі золата і грошы ў лесе. Яны дамовіліся выбіць з арыштаваных прызнанне і падзяліць скарб паміж сабой, не паведамляючы Кваліфікатару.
Сцэна 7. Скарына ў катавальні і размова з Катам
Скарына апынуўся ў катавальні інквізіцыі. Кат паказваў яму прылады для катаванняў і распавядаў, як імі карыстаецца. Адначасова ён прасіў у Скарыны, як у доктара, парады па лячэнні свайго хворага сына. Скарына параіў даць дзіцяці мёд і папарыць ножкі.
Сцэна 8. Маргарыта і Мсціславец хаваюцца ад інквізіцыі
У карчме Іахіма Маргарыта і Пётр Мсціславец хаваліся ў пограбе. Іахім, які выдаваў сябе за немца, прымушаў Маргарыту працаваць, пагражаючы выдаць іх інквізіцыі. Калі Маргарыта спрабавала вызваліць Пятра з пограба, Іахім перашкаджаў ёй, пагражаючы, што іх чакае агонь інквізіцыі.
Раптам Іахім пачаў дамагацца Маргарыты, абяцаючы выратаваць яе ад інквізіцыі. Ён прызнаўся, што разумее беларускую мову, хоць раней прыкідваўся, што не разумее. Маргарыта, знайшоўшы нож, пагражала забіць Іахіма, калі ён дакранецца да яе.
У гэты момант у дзверы пастукалі. Гэта быў Кат, які прыйшоў да Іахіма. Яны абмяркоўвалі, як выбіць з Скарыны і Адверніка прызнанне пра схаванае золата. Кат прапанаваў Маргарыце выбраць, каго з двух мужчын выратаваць. У адчаі Маргарыта прызналася, што любіць абодвух і гатова пайсці на касцёр разам з імі.
Сцэна 9. Гусоўскі шукае Скарыну
У карчму ўварваўся Гусоўскі з аголенай шпагай, шукаючы сваіх сяброў з Белай Русі. Іахім спрабаваў увесці яго ў зман, сцвярджаючы, што Скарына і яго спадарожнікі збеглі. Але Мсціславец, які выйшаў з пограба, выкрыў хлусню карчмара і паведаміў, што Скарына не вярнуўся ад Лютэра, а Адвернік знік.
Сцэна 10. Лютэр чытае «Песню пра зубра»
Лютэр чытаў кнігу "Песня пра зубра", якую яму пакінуў Скарына. Ён быў уражаны глыбінёй думкі і патрыятызмам аўтара. Лютэр разумеў, што не можа дапамагчы Скарыне, хоць і не хацеў яму зла, бо лічыў яго сумленным чалавекам, які любіць сваю радзіму і свой народ.
Дзея 2. Суд інквізіцыі над Скарынам і яго сябрамі
Сцэна 11. Допыт Скарыны і Адверніка інквізіцыяй
На судзе інквізіцыі Скарына і Адвернік адмовіліся прызнаць сябе вінаватымі ў ерасі. Інквізітар патрабаваў, каб Скарына падпісаў клятву аб садзейнічанні інквізіцыі, але той адмовіўся. Скарына назваў сваіх духоўных настаўнікаў - ад дзяка Мяфодзія з Полацка да Эразма Ратэрдамскага і Томаса Мора.
Інквізітар абвінаваціў Скарыну ў тым, што ён выдаў Біблію на "мове нейкага дзікага племя". Скарына абараняў права свайго народа на родную мову і пісьменства, сцвярджаючы, што беларуская мова з'яўляецца мовай дзяржавы, на ёй гавораць суддзі і летапісцы, на ёй ствараецца Статут Вялікага Княства Літоўскага.
Скарына. Я хачу шчасця свайму народу. Хачу, каб ён знайшоў яго не праз кастры і шыбеніцы, а праз асвету, навуку, розум і мудрасць. Мая мара — грамадства справядлівасці, дзе пануюць мір, згода і законнасць.
Скарыну таксама абвінавачвалі ў тым, што ён змясціў у Бібліі малюнкі, на якіх Бог падобны да звычайнага чалавека, і нават намаляваў сябе самога. Скарына адказаў, што не бачыць у гэтым нічога дрэннага, бо "і Бог - чалавек, і чалавек - Бог". Ён таксама адмовіўся раскайвацца ў сваіх дзеяннях, заявіўшы, што застаецца верным сваёй клятве прадоўжыць справу першадрукара Швайпольта Фіёля.
Сцэна 12. Гусоўскі выдае сябе за вяльможу
Гусоўскі, пераапрануўшыся, пранік у келлю Нунцыя. Ён падарыў маністы Мануэле, каханцы Нунцыя, каб даведацца пра лёс Скарыны. Мануэла паведаміла, што Скарыну і Адверніка дапытвае інквізіцыя і што іх збіраюцца пакараць смерцю.
Сцэна 13. Эльза паведамляе Лютэру пра лёс Скарыны
Эльза, пляменніца Лютэра, паведаміла яму, што Скарыну і Адверніка схапіла інквізіцыя. Мануэла, якая прыйшла да Лютэра, распавяла, што іх будуць душыць ноччу. Лютэр выказаў шкадаванне, але не збіраўся ўмешвацца.
Сцэна 14. Філасофскі спрэчка Скарыны з Нунцыем і Інквізітарам
У турме Скарына і цяжка паранены Адвернік чакалі свайго лёсу. Нунцый прыйшоў да іх і прапанаваў Скарыне выратаванне ў абмен на здраду Максіма Грэка, які быў сябрам Скарыны і працаваў на Маскве. Скарына адмовіўся.
Скарына. Мая дзяржава...
Нунцый (перапыняе). Дзяржаў многа, Бог адзін. І мы, яго верныя слугі і воіны, зробім усё, каб вера, як і Бог наш, стала адзінай.
Скарына адстойваў ідэю асветы і чалавекалюбства, сцвярджаючы, што толькі пры дасканалым чалавеку магчыма дасканалая дзяржава і грамадства. Ён выказаў перакананне, што чалавек-мудрэц павінен быць прасякнуты духам святой разумнасці і філасофіі.
Скарына. Найперш за ўсё закон, правы пісаныя, ёсць закон прыродны, усім людзям ад Бога дадзены. Ён напісаны ў сэрцы адзінага і кожнага чалавека. Ён дадзены яму Богам разам з розумам і свабоднай воляй.
Нунцый пагражаў Скарыне катаваннямі, але той заставаўся непахісным. Ён заявіў, што не адмовіцца ад сваіх перакананняў і гатовы памерці за іх.
Сцэна 15. Змова Лютэра і Нунцыя. Здрада Іахіма
У карчме сустрэліся Лютэр і Нунцый. Нягледзячы на іх варожасць, яны дамовіліся "падарыць" Скарыну магістру Альбрэхту, каб скампраметаваць яго. Іахім, які працаваў на абодва бакі, выкрыў Кваліфікатара, які падслухоўваў іх размову, і забіў яго, а потым атруціў і Ката.
Сцэна 16. Спроба выратавання і смерць Адверніка
У катавальні Адвернік памёр ад ран. Перад смерцю ён прызнаўся Скарыне, што Маргарыта любіць яго, і папрасіў паклапаціцца пра яе і свайго сына Сцяпанку. Скарына атрымаў ад Кваліфікатара атруту, каб атруціць Ката і ўцячы, але адмовіўся гэта зрабіць.
Скарына. У помсты вочы пустыя і сэрца жорсткае. У прыроджанага ж закона сутнасць у тым, каб рабіць з другім чалавекам так, як бы ты хацеў, каб рабілі з табою... Гэта мой прынцып, Мікола.
У гэты момант у катавальню ўварваліся Гусоўскі з юнакамі пры шпагах, пераапранутыя ў манахаў. Яны вызвалілі Скарыну і знайшлі цела Адверніка. Маргарыта і Мсціславец далучыліся да іх. Скарына прыхінуў да сябе Маргарыту, а Гусоўскі прачытаў урывак са сваёй паэмы, просячы Божую Маці заступіцца за іх народ.
Скарына. «Понеже от прирожения звери, ходящие в пустыни, знають ямы своя; птици, летающие по возъдуху, ведають гнезда своя... тако ж и люди, игде зродилися и ускормлены суть по бозе, к тому месту великую ласку имають».