Пакацігарошак (Якімовіч)
Вельмі кароткі змест
Жылі дзед з бабаю, у іх былі два сыны і дачка Палашка. Аднаго лета збожжа дрэнна зарадзіла, і браты пайшлі ў заработкі за пушчу. Яны пакідалі за сабой след з саломінак, каб сястра магла іх знайсці. Але ў пушчы жыў страшны Цмок з жалезным языком, які перакінуў саломінкі на іншую сцежку, што вяла да яго касцянога палаца.
Праз тыдзень Палашка пайшла шукаць братоў і трапіла да Цмока. Ён прымусіў яе жыць у яго палацы за наймічку. Браты знайшлі добрую работу, але калі вярнуліся дахаты, даведаліся, што сястра прапала. Старэйшы брат пайшоў яе шукаць, але Цмок забіў яго і падвесіў у стайні. Малодшы брат таксама пайшоў шукаць сястру, і з ім сталася тое ж самае.
Праз нейкі час у бабы нарадзіўся яшчэ адзін сын — Пакацігарошак.
Ён рос не па днях, а па гадзінах і быў надзвычай моцным. Даведаўшыся пра братоў і сястру, Пакацігарошак пайшоў іх шукаць. Ён трапіў да Цмока і прыняў яго выклік. Цмок прапанаваў яму з'есці жалезны боб і без сякеры пасячы, без агню спаліць вялізную калоду. Пакацігарошак справіўся з усімі выпрабаваннямі. Тады яны пачалі дужацца.
Пакінь мне хоць палавіну жыцця, — заенчыў Цмок. — Бяры сабе ўсё маё багацце... — Не, нячыстая сіла, не будзе гэтага! Ты абазваў мяне малакасосам..., а цяпер ратунку просіш! Няма табе ратунку!
Пакацігарошак забіў Цмока, дастаў гаючую і жывучую ваду ад крумкача і ажывіў братоў. Яны спалілі касцяны палац, забралі Палашку і вярнуліся дахаты.
Падрабязны пераказ
Падзел пераказу на главы — ўмоўны.
Бяда сямі: сыны ў заробках, Палашка ў палоне Цмока
Жылі дзед з бабаю, у іх было два сыны і дачка. Сыны выраслі прыгожыя, высокія і стройныя, а дачка была яшчэ прыгажэйшая. Сям'я жыла з таго, што аралі зямлю, сеялі збожжа і вялі гаспадарку.
Аднаго лета яны загадзя ўправіліся з работаю, усё з поля сабралі, звезлі і змалацілі. Паглядзеў бацька на няпоўныя засекі і параіў сынам пайсці ў заработкі да чужых людзей за пушчу. Браты ўзялі харчоў па торбе і сказалі, што калі праз тыдзень не вернуцца, дык няхай сястра прынясе ім свежага хлеба. Яны ўзялі з сабою куль саломы і пачалі па дарозе церушыць па саломінцы, каб след прывёў сястру да іх.
Браты ішлі праз цёмную пушчу, а там жыў страшны Цмок з жалезным языком. Ён убачыў, што браты след за сабою пакідаюць, і перакінуў саломінкі на другую сцежку, якая вяла проста да яго касцянога палаца. Мінуў тыдзень, браты не вярнуліся. Бацька вырашыў, што яны знайшлі добрую работу, і адправіў дачку з хлебам. Дзяўчына ішла па саломінках і раптам убачыла перад сабою палац, збудаваны з чалавечых касцей і накрыты чалавечымі чарапамі.
З палаца выйшаў сам гаспадар — пудзіла паганае. Ён сказаў, што даўно да яе прыглядаўся і збіраўся забраць у свой палац.
А тут ты і сама прыйшла. Ну, што ж, цяпер забывайся на бацьку, на матку — ідзі да мяне. Будзеш жыць у маім палацы за наймічку. А не захочаш — закіну і твой чэрап на свой дах.
Залілася дзяўчына слязьмі, але нічога не магла зрабіць. Паганы Цмок не злітаваўся.
Няўдалыя спробы вызвалення і смерць братоў
Тым часам браты знайшлі ў аднаго багатага чалавека добрую работу. Тыдзень працавалі, а потым бачаць — усе харчы выйшлі. Чакалі, чакалі сястру, але так і не дачакаліся. Прыйшлі браты дахаты і з крыўдай пыталіся ў бацькі, чаму ён ім не прыслаў харчоў. Бацька здзівіўся — Палашка ж панесла ім і хлеб, і да хлеба. Напалохаліся бацькі, што дачка дзесьці загінула.
Старэйшы брат пайшоў яе шукаць. Ён ішоў пушчай-лесам, убачыў, што саломінкі павялі ў другі бок, і прыйшоў да касцянога палаца.
Убачыла яго Палашка з акна, выбегла насустрач. Яна плакала і расказала брату, як трапіла ў няволю да паганага Цмока. Брат суцяшаў яе і абяцаў вызваліць. Сястра папярэдзіла, што Цмок за сто вёрст чалавечы дух чуе, але брат не баяўся смерці. Палашка пайшла спытацца ў гаспадара, ці пусціць ён брата ў свой палац. Цмок ухмыльнуўся і сказаў, што за госця прыняў бы. Яна паверыла яму і прывяла брата ў палац.
Цмок пасадзіў госця за стол і загадаў Палашцы прынесці жалезнага бобу. Сам пачаў жалезны боб жменямі чэрпаць і ў рот насыпаць. Госць узяў адну бобінку, патрымаў у роце і выплюнуў. Потым Цмок паказаў яму ўсе свае багацці і жарабцоў у стайні. Ён прывёў госця да калоды чатыры сажні таўшчынёю, дванаццаць даўжынёю, і сказаў: калі ён яе без сякеры пасячэ, без агню спаліць, тады пойдзе дадому жывым, а не — дык смерць. Госць адказаў, що гэтага зрабіць не можа. Цмок зароў і забіў госця, вочы выкалаў, а самога ў стайні да бэлькі падвесіў.
Мінуў дзень-другі, не вярнуўся старэйшы брат. Тады малодшы брат пайшоў сястру шукаць. Шкада было бацькам пускаць яго, адзін ён у іх застаўся, але ён настаяў. І з ім сталася тое ж, што і з большым братам.
Даведалася пра гэта Палашка і моцна загаласіла. Цмок ухмыляўся і пагражаў, што калі бацьку і матку злаўлю, дык адразу заб'е, каб яна больш пра іх не думала.
Нараджэнне і дзяцінства Пакацігарошка
Кепска стала жыць бацькам без дзяцей. Пайшла аднаго разу баба па ваду, убачыла на дарозе гарошынку, падняла і з'ела.
Пайшла аднаго разу баба па ваду. Бачыць: коціцца па дарозе гарошынка. Падняла яна тую гарошынку ды з’ела. А праз нейкі час нарадзіўся ў яе хлопчык… І далі яму бацькі імя — Пакацігарошак.
Хлопчык быў прыгожанькі — поўны, кучаравы, русявы. Расце ён не па днях, а па гадзінах. Радаваліся бацька і маці — будзе ім на старасць падмога. Адна толькі бяда: дакранецца да каго з дзяцей Пакацігарошак, гуляючы, — той і падае, як сноп. Кожны дзень прыходзілі да дзеда і бабы суседзі скардзіцца.
Аднойчы Пакацігарошак распытваўся ў маткі, чаму ён адзін, чаму ў яго няма ні братоў, ні сясцёр. Маці выцерла вочы і расказала, што былі ў яго і браты, і сястра. Ён сказаў, што калі яны ў няволю трапілі, то ён пойдзе іх вызваляць. Назаўтра ён знайшоў старую шпільку і папрасіў бацьку аднесці яе да каваля, каб выкаваў з яе булаву на дванаццаць пудоў.
Нясі гэтую шпільку да каваля, скажы, каб выкаваў з яе булаву на дванаццаць пудоў. ...Дзе ж гэта бачылі, каб са шпількі дванаццаціпудовую булаву хто выкаваў?
Бацька падумаў, що сын з яго жартуе, закінуў шпільку на паліцу, а сам паехаў да каваля і заказаў яму дванаццаціпудовую булаву. Увечары прывёз булаву. Пакацігарошак узяў яе, выйшаў на агарод, размахнуўся і шпурнуў у неба, а сам вярнуўся ў хату і лёг спаць. Назаўтра ўстаў, прыпаў правым вухам да зямлі — гудзе зямля, булава назад з неба варочаецца. Падставіў калена, булава ўдарылася аб калена і пераламалася папалам. Паглядзеў на яе Пакацігарошак і сказаў, што бацька зрабіў булаву не з той шпількі. Бацька паехаў да каваля, на гэты раз ужо са шпількаю. Каваль здзівіўся, але ўзяўся за работу. Укінуў шпільку ў агонь, а яна давай расці. Зрабіў каваль дванаццаціпудовую булаву, і яшчэ жалеза засталося.
Прывёз бацька булаву дахаты. Ускінуў Пакацігарошак булаву на плечы, развітаўся з бацькам, з маткай і пайшоў у белы свет — сястру і братоў шукаць.
Шлях да Цмокавага палаца і сустрэча з сястрою
Шмат часу ён ішоў ці мала, але нарэшце трапіў да Цмокавага палаца. На двары сустрэла яго Палашка. Яна пытаецца, хто ён такі і чаго прыйшоў сюды, бо тут страшны Цмок жыве. Расказаў ёй Пакацігарошак, хто ён і куды ідзе. Але яна не паверыла, што гэта яе брат. Ён папрасіўся хоць пераначаваць. Палашка пайшла да Цмока. Ён узяў сваю чараўнічую кнігу, разгарнуў, паглядзеў і сказаў, што ў яе яшчэ будзе адзін брат, але не гэты. Гэты маніць. Ён загадаў паклікаць яго сюды.
Прыйшоў Пакацігарошак да Цмока. Паставіў Цмок на стол свой жалезны боб. Пакацігарошак як сеў, дык крэсла і развалілася пад ім.
Э, гаспадар, — дзівіцца Пакацігарошак, — слабыя ж у цябе крэслы! Хіба не маеш добрых майстроў, каб моцныя крэслы зрабілі? Спужаўся Цмок. Прынёс другое крэсла, мацнейшае.
Сеў Пакацігарошак за стол. Цмок падсунуў яму жалезны боб. Пачалі яны есці. Цмок жменю ўсыпле ў свой рацішча, а Пакацігарошак — дзве. Есць, аж за вушамі трашчыць. З'елі ўвесь боб. Цмок пытаецца, ці наеўся. Пакацігарошак адказвае, што слабавата, толькі чарвячка замарыў. Бачыць Цмок: у ядзе не справіцца яму з гэтым хлопцам. Паказаў Цмок Пакацігарошку ўсе свае багацці. Потым прывёў да калоды і сказаў: калі ён яе без сякеры пасячэ, без агню спаліць, то пусціць дадому, а не — дык будзе там, дзе і браты. Пакацігарошак смяецца. Дакрануўся ён мезеным пальцам да калоды, дык яна і рассыпалася на дробныя трэскі. А як дзьмухнуў потым, дык ад трэсак і пылу не засталося.
Бітва з Цмокам і вызваленне родзічаў
Бачыць Цмок — незвычайны трапіўся госць. Кажа: пойдзем цяпер дужацца, паглядзім, у каго большая сіла. Пакацігарошак прапануе: давай на руках паспрабуем, я тваю руку сцісну, а ты маю. Цмок гарачыцца. Схапіліся яны дужацца. Пакацігарошкава рука толькі пасінела, а Цмокава пачарнела. Цмок кажа, што так дужацца не згодзен, давай па-другому. Дзьмухнуў ён — стаў медны ток. Дзьмухнуў Пакацігарошак — стаў сярэбраны. Сашчапіліся біцца. Дзьмухнуў Цмок — увагнаў Пакацігарошка ў сярэбраны ток па костачкі. Стукнуў Пакацігарошак Цмока булавою — угруз Цмок у медны ток па калені.
Стукнуў Пакацігарошак Цмока булавою — угруз Цмок у медны ток па калені. ...А Пакацігарошак як стукнуў Цмока булавою — угруз Цмок у медны ток па самыя грудзі.
Цмок запрасіўся: пачакай, госць, давай адпачнём. Пакацігарошак усміхаецца: не вельмі ты яшчэ і змарыўся, я з вялікай дарогі прыйшоў, і то нішто сабе адчуваю, а ты вылежаўся, як пан. Падумаў Цмок і кажа: відаць, хлопча, ты заб'еш мяне. Пакацігарошак адказвае: дзеля гэтага я і прыйшоў. Цмок заенчыў: пакінь мне хоць палавіну жыцця, бяры сабе ўсё маё багацце, але не дабівай зусім. Пакацігарошак адказаў: не, нячыстая сіла, не будзе гэтага, ты абазваў мяне малакасосам, абняславіў, а цяпер ратунку просіш, няма табе ратунку. Вырваўся Пакацігарошак з сярэбранага тока і давай перыць булавою Цмока. Біў, біў і ўвагнаў яго ў медны ток па самыя вушы. Тут Цмоку і канцы прыйшлі.
Адпачыў крыху Пакацігарошак і пайшоў у Цмокаву стайню. Вывеў аднаго жарабца ў поле, злупіў з яго шкуру мяшком, сам залез у той мяшок. Сядзіць там, чакае. Прылятае крумкач з крумкачанём. Пачалі шкуру дзяўбці. А Пакацігарошак цоп крумкачаня за нагу.
Убачыў гэта стары крумкач, загаварыў чалавечым голасам: хто тут? Пакацігарошак адказвае: я, Пакацігарошак. Крумкач просіць: аддай мне дзіця. Пакацігарошак кажа: дастань гаючай і жывучай вады — аддам.
Дастань гаючай і жывучай вады — аддам. ...Узяў ён дзве пляшкі і паляцеў за трыдзевяць зямель... з адной гары выцякала крыніца з вадою гаючай, з другой — з вадою жывучай.
Набраў крумкач вады адной і другой і вярнуўся назад. Кажа Пакацігарошку: на, табе ваду, толькі вярні мне дзіця. Тут Пакацігарошак як бач разарваў крумкачаня на дзве часткі. Загаласіў стары крумкач: што ты нарабіў? Пакацігарошак кажа: нічога, гэта я дзеля пробы. Папырскаў ён крумкачаня вадою гаючай — стала яно цэлым, папырскаў жывучай — ажыло. Пакацігарошак радуецца: цяпер я ведаю, якая гэта вада. Падзякаваў ён старому крумкачу, а сам пайшоў на стайню да мёртвых братоў. Папырскаў іх жывучай вадой — ажылі браты, папырскаў гаючай — выраслі вочы.
Ай, — кажуць браты, — як жа доўга мы спалі. — Спаць бы вам тут векі вечныя, каб не я, — адказвае Пакацігарошак. ...Хто ты такі? — пытаюцца ў Пакацігарошка. — Ваш брат.
Браты працёрлі вочы, углядаюцца. Малодшы брат запярэчыў: не, у нас братоў болей не было, ты маніш. А большы брат кажа: ну, што ж, хто б ты ні быў, а калі нас з бяды вызваліў, дык ты нам і брат. Абнялі браты Пакацігарошка, падзякавалі яму. А потым спалілі Цмокаў касцяны палац, забралі сястру і пайшлі ўсе разам дахаты. І справілі там банкет — на ўвесь свет.