Пошукі будучыні (Чорны)/Частка 2
з цыкла «Пошукі будучыні»
Вельмі кароткі змест
Беларусь, пачатак Вялікай Айчыннай вайны. Ля скрыжавання каля мястэчка Сумлічы жыў пажылы Нявада.
Аднаго дня да яго трапіла ўнучка Лізавета, якая шукала свайго бацьку Кастуся Лукашэвіча. Перад вайной ён быў вымушаны пакінуць родныя мясціны з-за палітычнага пераследу.
Вайна змяніла лёсы ўсіх герояў. Немцы акупавалі мясціну і стварылі канцэнтрацыйны лагер, дзе апынулася Лізавета. Нявада спрабаваў выратаваць унучку, але быў забіты немцамі. Перад гэтым ён стаў сведкам жахлівых карцін нямецкай жорсткасці і пакут людзей:
“Я на дарозе бачыў, як толькі дзіцячыя косці трашчалі пад жалезным колам. Божа мой, Божа мой, нявіннае дзіцячае вока глядзіць на жалезнае кола і ведае, што над колам чалавечая галава.”
Адважны Кастусь Лукашэвіч стаў партызанам і працягваў змагацца з нямецкімі захопнікамі. Яго дачка Лізавета паказала сваю мужнасць, калі ўскочыла ў варожы танк і, адбіваючыся ад ворагаў, узарвала яго гранатамі. Пазней яна трапіла ў лагер, але была выратавана партызанскім атрадам.
Пасля вайны ў дом Лукашэвічаў прыйшоў былы нямецкі палонны, які калісьці тут жыў. Убачыўшы ў ім акупанта, Кастусь застрэліў яго проста ў садзе. Так пераплеценыя лёсы людзей адлюстравалі трагічныя перыпетыі беларускай зямлі падчас ваеннага ліхалецця.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Падзел раздзелаў на падраздзелы і падзагалоўкі раздзелаў — рэдактарскія.
Раздзел 1. Вялікае скрыжаванне
Вялікі шлях і яго значэнне
Вялікі шлях з усходу на захад праходзіў каля мястэчка Сумліч, але не праз яго. Гэта была старая Маскоўска-Варшаўская шаша, да якой з Сумліч вёў вузкі брукаваны выезд. Месца, дзе гэты выезд падыходзіў да шашы, уяўляла сабой шырокую плошчу, на якой скрыжоўваліся некалькі дарог. Тут перасякаліся з шашою вялікі грунтавы шлях з Палесся і дарога, што ішла з мясцовасці паміж Бабруйскам і Гомелем.
На самым скрыжаванні стаяла велізарная таполя, якая была відна здалёк. Гэтае магутнае дрэва, падобнае на скалу, штогод рассявала мноства насення. Маладыя дрэўцы з'яўляліся паўсюль, але іх скошвалі разам з травой, выворвалі плугамі, таптаў статак. Толькі ў адным месцы, дзе некалі бралі зямлю для насыпу пад дарогу, утварыўся зараснік з маладых таполяў.
“Прасторны шлях, калі ж, калі
Ты закрасуеш на зямлі
І злучыш нашы ўсе дарогі?”
(Якуб Колас. “Новая зямля”)
Нявада, Лізавета і таямнічы незнаёмец
Аднойчы на сенажаці каля скрыжавання Нявада падлічыў, колькі маладых дрэўцаў ён зразае адным махам касы. Ён перасадзіў некалькі дрэўцаў бліжэй да вялікай таполі, але на наступны дзень убачыў, што яны стаптаныя. Гэта паўтаралася кожны раз, калі ён перасаджваў дрэўцы. Нявада пачаў назіраць за падарожнымі, якія праходзілі праз скрыжаванне, спадзеючыся ўбачыць таптуна.
Аднойчы ён убачыў, як на скрыжаванні спынілася грузавая машына, з якой злезла маладая дзяўчына. Яна выглядала стомленай і разгубленай. Дзяўчына падышла да зарасніку і прысела адпачыць. Нявада падышоў да яе і даведаўся, што яна едзе да бацькі, якога не бачыла дваццаць гадоў. Яе бацька пабудаваў хату на панскай зямлі, але калі скончылася права рэвалюцыі, яму прыйшлося пакінуць яе і перайсці на гэты бок граніцы.
“Я вырасла без бацькі. А бацька пастарэў без мяне. Нам шкада таго, што мы адзін без аднаго былі. Гэта бацька мне маю душу на гэта настроіў, і добра ён зрабіў. Цяпер я ведаю, што не можна так жыць, абы жыць.”
Раптам дзяўчына заўважыла ў зарасніку чалавека. Гэта быў малады мужчына ў падранай адзежы, які ляжаў там. Нявада таксама заўважыў яго і спытаў, хто ён такі. Незнаёмец не адказаў. Пачуўся гул машын, і дзяўчына выбегла на шашу, каб спыніць якую-небудзь. Яна паспела ўскочыць у адну з іх і з'ехала.
Нямецкая навала пачынаецца
На наступны дзень на скрыжаванні з'явіўся той жа малады чалавек. Ён сцвярджаў, што немцы ўжо занялі Менск і Бабруйск, што Слуцак гарыць, а Баранавічы і Вільня ўжо спалены, што Чырвоная Армія разбіта. Ён паказаў Няваду паперку з гэтай інфармацыяй. Нявада, абураны, схапіў жалезны прэнт з разбітага грузавіка і ўдарыў маладога чалавека па галаве.
Нявада пагрузіў параненых дзяцей на воз і паехаў шукаць дапамогі. Ён сказаў сваёй унучцы Лізе бегчы дадому і папярэдзіць астатніх. Дзяўчына пабегла, але па дарозе ўбачыла, як немцы бамбяць мястэчка. Калі яна дабралася да дому, то знайшла там толькі сляды разбурэння і сабаку, якая нарадзіла шчанят.
“Нашага тату лічаць не тым, хто ён ёсць: ён жабы ніколі сумысля не забіў, а думаюць, што ён набраў сабе войска і камандуе ім. Наш дом займае пад пастой паліцыя. Цяпер тата дадому не паткнецца.”
Раздзел 2. Сустрэчы ў лесе
Сымон Ракуцька чакае ў лесе
У лесе, каля вялікай бярозы, сядзеў Сымон Ракуцька. Ён ужо некалькі дзён чакаў тут кагосьці, назіраючы за дарогай. Восень ужо пачыналася, і жоўтае лісце падала з бярозы. Ракуцька быў занепакоены, бо чакаў ужо дзесяты дзень, а таго, каго ён чакаў, усё не было.
Аднойчы ён заўважыў маладога чалавека, які ішоў па дарозе. Гэта быў вельмі худы, знясілены юнак, які ледзь перастаўляў ногі. Ракуцька дазволіў яму адпачыць у зарасніку і нават пакарміў яго. Юнак заснуў, а Ракуцька працягваў назіраць за дарогай.
Нарэшце з'явіўся той, каго ён чакаў - яго сын Тамаш. Яны абняліся, і Тамаш расказаў, што ён спрабаваў дабрацца да Перабродскай Злыбяды, дзе немцы стварылі канцэнтрацыйны лагер. Ён даведаўся, што там трымаюць шмат людзей, у тым ліку і тых, каго забралі з іх мясцовасці.
Споведзь Акаловіча і прыход Тамаша
Калі Тамаш заўважыў незнаёмца, які спаў у зарасніку, ён насцярожыўся і запатрабаваў, каб той расказаў, хто ён такі. Маладому чалавеку прыйшлося раскрыць сваю гісторыю. Ён прадставіўся як Люцыян Акаловіч, сын Стафана Акаловіча, які нарадзіўся ў фальварку паміж Клецкам і Нясвіжам.
Акаловіч расказаў, што яго бацька пакінуў свой маёнтак пад Бабруйскам у 1920 годзе і пераехаў на захад следам за польскім войскам. Ён арандаваў фальварак пад Клецкам і ўсё жыццё марыў вярнуцца ў свой маёнтак. Бацька выхаваў сына ў нянавісці да ўсяго непольскага і ў веры, што калі-небудзь Польшча пашырыцца на ўсход.
Люцыян вучыўся ў Віленскім універсітэце, але быў завербаваны афіцэрам Паліводскім, які працаваў на нямецкую разведку. Ён трапіў у школу шпіёнаў у Германіі, дзе іх рыхтавалі да вайны з Савецкім Саюзам. Перад пачаткам вайны ён быў закінуты на тэрыторыю Беларусі і чакаў нямецкага наступлення.
Калі пачалася вайна, Акаловіч радаваўся, але нехта (відавочна, Нявада) ударыў яго жалезам па галаве. Ён доўга хварэў, хаваўся, галадаў. Калі ён паспрабаваў звярнуцца да немцаў, яны ледзь не расстралялі яго. Цяпер ён ненавідзеў Паліводскага, які, як ён даведаўся, стаў начальнікам акругі пры нямецкай акупацыі і жыў у сваім былым маёнтку.
Лізавета і нямецкі танк
Тым часам Лізавета, дачка Кастуся Лукашэвіча, пасля таго як знайшла свой дом спаленым, вырашыла вярнуцца туды, дзе прайшло яе маленства, і шукаць там бацьку. Па дарозе яе дагнаў нямецкі танк. Немец прымусіў яе залезці ўнутр, дзе быў яшчэ адзін салдат. Танк спыніўся, і адзін з немцаў выйшаў.
Другі немец спрабаваў напасці на дзяўчыну, але яна ўкусіла яго за горла. Калі ён аслабеў, Лізавета схапіла гранаты, якія былі ў танку, выбралася вонкі і кінула адну пад ногі другому немцу, а дзве іншыя - пад танк. Танк перакуліўся, а Лізавета ўцякла.
“Я ў маленстве бачыў, як птушка далася аб тэлеграфны дрот і, скаваная ранамі ў нагах і крыллях, канчалася на зямлі пад дротам. У яе вачах маглі змясціцца смутак і скруха ўсяго свету.”
Раздзел 3. Лёсы перакрыжоўваюцца
Малое скрыжаванне і камень лёсу
За некалькі кіламетраў ад вялікай бярозы знаходзілася малое скрыжаванне, дзе вялікі шлях перасякаўся з вузкай палявой дарогай. Адзін кірунак гэтай дарогі вёў да Маскоўска-Варшаўскай шашы, другі - праз узгорыстае поле і тарфяныя балоты.
За сорак кіламетраў ад малога скрыжавання ляжаў вялікі камень дзіўнай формы, які называлі "сухі дзюб". На ніжнім баку каменя быў выразаны старажытны малюнак: з напятага лука страла прыцэлена ў галаву аднарогага быка. Гэты камень меў важнае значэнне ў лёсах герояў.
Канцэнтрацыйны лагер у Перабродскай Злыбядзе
Недалёка ад дарогі, што вяла ад малога скрыжавання, немцы стварылі канцэнтрацыйны лагер у Перабродскай Злыбядзе. Гэта была вялікая прастора, абгароджаная калючым дротам, дзе трымалі тысячы людзей. Вартавыя салдаты стаялі вакол агароджы. У лагеры не было ніякіх будынкаў, людзі жылі проста на зямлі.
Сярод зняволеных была і Лізавета Лукашэвіч. Яна ляжала каля слупа, хворая на крываўку. Побач з ёй была жонка Сымона Ракуцькі, высокая хударлявая жанчына гадоў пяцідзесяці. Яна даглядала дзяўчыну і штодзень галасіла, успамінаючы сваё жыццё і разлуку з мужам.
Аднойчы раніцай у лагер уварваліся ўзброеныя людзі на чале з Сымонам Ракуцькам. Яны перабілі вартавых і пачалі вызваляць зняволеных. Ракуцька ўбачыў Лізавету і быў уражаны яе позіркам, які нагадаў яму пра яго ўласную дачку. Ён дапамог ёй падняцца, і яны разам пакінулі лагер.
Помста Акаловіча Паліводскаму
Тым часам Люцыян Акаловіч дабраўся да маёнтка Паліводскага. Ён прадставіўся як сын Стафана Акаловіча і быў дапушчаны да гаспадара. Паліводскі прыняў яго, але не пазнаў у абарваным, знясіленым юнаку сына свайго былога паплечніка.
У той жа час да маёнтка прыйшоў і Нявада. Ён прынёс Паліводскаму каштоўнасці, якія калісьці атрымаў ад нямецкага палоннага - гадзіннікі, пярсцёнкі і крыж. Нявада спадзяваўся, што ў абмен на гэта Паліводскі дапаможа вызваліць яго ўнучку з лагера.
“Я толькі пра цябе такую і думаю. Ці ты верыш, што чалавек не вытрымае, каб вечна быць зверам? Вырві ты з чалавека сэрца і ўстаў на яго месца звярынае, дык у чалавечых грудзях і звярынае сэрца стане чалавечым.”
Але Паліводскі адмовіўся дапамагчы, сказаўшы, што ўжо позна. У гэты момант Акаловіч дастаў схаваны пісталет і застрэліў Паліводскага. Нявада ўцёк праз акно, але быў застрэлены нямецкімі вартавымі, калі бег праз поле.
Канчатковы прысуд і раскіданыя лёсы
Акаловіч уцёк з маёнтка і блукаў па лясах. Ён сустрэў узброенага чалавека, якому сказаў, што ідзе з "аперацыі" - забойства Паліводскага. Чалавек запатрабаваў дакументы, і Акаловіч паказаў яму пасведчанне Нясвіжскага райсавета. Але чалавек заўважыў, што ў Акаловіча ў кашулі схавана нешта падазронае.
Гэта аказалася кавалачак паркалю з нейкімі нямецкімі надпісамі. Акаловіч спрабаваў праглынуць яго, але чалавек прымусіў яго выплюнуць. Зразумеўшы, што Акаловіч - нямецкі шпіён, чалавек застрэліў яго.
“Тады страшны звер, што сеў цяпер жалезным азадкам на галаву нашу, не вытрымае век-вечны. Дык хто ж тады будзе жыць, калі жыццё змарнуецца? Чалавеку жыццё раз даецца.”
Пасля забойства Паліводскага нямецкія ўлады пачалі праводзіць карныя аперацыі. Танкі і грузавікі з салдатамі ездзілі па дарогах, але сутыкненняў з партызанамі пазбягалі. Па ўсёй акрузе пайшлі чуткі пра напады на нямецкія калоны, пра падарваны цягнік і танк.
У гэты час у маёнтак недалёка ад Перабродскай Злыбяды прыехалі Густаў Шрэдэр старэйшы і яго жонка Гертруда. Іх сын, Густаў Шрэдэр малодшы, быў ваенным начальнікам акругі. Ён падарыў бацькам маёнтак, які раней належаў мясцоваму памешчыку.
Калі партызаны напалі на маёнтак, Густаў і Гертруда ўцяклі ў поле. Яны доўга блукалі, пакуль не дайшлі да "сухога дзюба". Там Гертруда памерла ад знясілення. Густаў працягваў блукаць і ўрэшце дайшоў да Сумліч. Ён зайшоў у хату Нявады, дзе жылі Кастусь Лукашэвіч з сям'ёй.
“Тады ўкралі дзяцей! А гэта зноў явіўся зладзюга. Самую памяць аб дваццаці маіх гадах, калі я дзяцей чакаў, крадзе! Парадкуецца, гаспадарыць! Колькі ж на свеце гэтых зладзеяў на маю шыю!”
Густаў прызнаўся, што калісьці, у Першую сусветную вайну, ён быў палонным і жыў у гэтай хаце. Тады ён аддаў гаспадарам свае каштоўнасці ў знак удзячнасці за добры догляд. Кастусь Лукашэвіч, даведаўшыся, што перад ім немец, загадаў яму выйсці ў сад і там застрэліў яго.
“Я клён пасадзіў. Дык як жа я пакіну іх, каб яны былі, а мяне не будзе! Мне ж жыць не даюць. Дык у мяне кіпіць усё ў душы. Мне хочацца рваць яго на кавалкі за тое, што ён прыйшоў да мяне і хапіў мяне за горла!”