Птушкі і гнёзды (Брыль)
Вельмі кароткі змест
Нямеччына, чэрвень 1940 года. У лагеры для ваеннапалонных былы польскі салдат Алесь Руневіч трапіў у штрафную роту за бунт на працах у маёнтку. Там ён пазнаёміўся з рознымі людзьмі, у тым ліку з вясёлым земляком Мішкам Венікам. Пасля месяца здзекаў і голаду Алеся перавялі ў агульны лагер, дзе ён сустрэў свайго франтавога таварыша Уладзіка Бутрыма.
Сябры вырашылі ўцякаць. З імі ўвязаліся яшчэ двое, якія хутка здаліся. Алесь і Уладзік працягвалі шлях, але голад і хвароба Бутрыма прымусілі іх шукаць дапамогі. Яны трапілі на хутар, дзе іх накарміла жонка гаспадара, але ў наступнай вёсцы іх злавіў і адвёў у турму мясцовы бургамістр. Пасля допыту ў гестапа сяброў раздзялілі і адправілі ў розныя лагеры.
Алесь трапіў у лагер у Баварыі, дзе пазнаёміўся з беларускім паэтам Сяргеем Крушынам. Яны арганізавалі падпольную групу, якая дапамагала палонным атрымаць савецкае грамадзянства для вяртання на радзіму. Пасля «звальнення» з лагера Алесь пачаў працаваць на шкляной гуце. Там ён пазнаёміўся з чэшкай Іржынкай, якая працавала ў інжынера. Іх кароткае спатканне пакінула глыбокі след у душы Алеся.
З пачаткам вайны з СССР надзеі на хуткае вызваленне згаслі. Алесь і яго сябар Андрэй Мазалёк вырашылі ўцякаць. Яны дабраліся да былой польска-савецкай мяжы і перайшлі яе. Убачыўшы пашкоджаны савецкі памежны слуп, Алесь з горыччу прамовіў:
I што ж ты так падкачаў!.. — Пайшлі, Алесь. Чорт ім верыў. Давай у лес. Найдалей. — Адразу столькі слоў — пасля маўчання i тут, i наогул за гэтыя дні, калі Андрэй быў у ролі маўклівага немца.
Праз некаторы час Алесь далучыўся да партызанскага атрада, дзе сустрэў свайго сябра дзяцінства Косцю Вярбіцкага. Разам яны ўдзельнічалі ў баявых аперацыях, помсцячы за сваю знявечаную зямлю і пакуты народа.
Падрабязны пераказ па аповесцях
Назвы аповесцей і іх раздзелаў — рэдактарскія. Захавана аўтарскае дзяленне на дзве аповесці, але іх унутраная структура зменена для лепшай навігацыі.
Успаміны пра вайну і маці
У часы, калі Зямлю яшчэ ніхто не бачыў з космасу, яна круцілася ў чорнай бездані, мокрая ад крыві і шурпатая ад руін. Аднойчы ноччу па хрусткім снезе бегла дзяўчынка ў белай кашульцы, ратуючыся ад забойцаў. Яна шаптала адзінае слова — «мама». Яе сустрэлі коннікі, якія спяшаліся туды, адкуль чуліся стрэлы. Яны супакоілі дзяўчынку, сказаўшы, што яны — людзі. Дзяўчынка вырасла, стала маці, а яе сын ужо марыць пра міжзорныя палёты.
Горкая памяць ахвяр...
Светлая памяць сяброў...
Трывожная дума пра тое, што будзе...
I да мяне з далечыні мінулага вось ужо дваццаць год... прыходзяць вобразы i галасы, трывожаць i просяць даць ім другое жыццё...
Аповесць 1. Сцюдзёны вырай
Хлопцы, настаў наш час...: успаміны Алеся пра вайну і палон
У чэрвені 1940 года ў лагеры для ваеннапалонных гітлераўскі унтэр-афіцэр Шранк, празваны Бамбавозам, здзекуецца з сотні былых франтавікоў, прымушаючы іх поўзаць па зямлі. Правафланговы, малады хлопец, усміхаецца, успамінаючы падобны выпадак год таму, калі ён быў польскім рэкрутам. Тады камандаваў падпаручнік Слядчыньскі, празваны Пінгвінам. Хлопец успамінае, як, лежачы на зямлі, ён адчуваў радасць ад прачытанай кнігі і сонечнай раніцы, і думаў пра тое, што вытрымае ўсе выпрабаванні.
Глава 1. Жыццё ў штрафной роце
Палонныя паўзуць, трымаючы раўненне. Шранк, не знайшоўшы да чаго прычапіцца, б'е некаторых нагамі. Затым ён загадвае ўстаць і з песняй ісці на абед. Сотня змучаных людзей ідзе па лагернай вуліцы і спявае польскую народную песню. Шранк, не разумеючы слоў, успрымае гэта як трыумф свайго камандзірскага таленту. Ён вядомы сваёй жорсткасцю: біў штрафнікаў і здзекаваўся з мараканца. Натоўп палонных розных нацыянальнасцей вітае штрафнікаў. Правафланговы, запявала, адчувае гонар і радасць пратэсту.
Глава 2. Ветэраны польскай арміі ў лагеры
Палонныя з польскай арміі, якія знаходзіліся ў лагеры з верасня мінулага года, адчувалі сябе ветэранамі. Яны будавалі гэты лагер, жылі ў намётах, цярпелі голад і холад. Яны спадзяваліся на дапамогу Англіі і Францыі. З з'яўленнем у лагеры англійскіх маракоў, галандцаў, бельгійцаў і французаў, палякі з горыччу ўсведамлялі, што ваявалі не горш за іншых. Штрафная рота, якая складалася з найбольш непакорных, лічылася лагернай гвардыяй. Сюды траплялі за нездавальненне або спробы ўцёкаў.
Глава 3. Бунт на камандзе і трапленне ў штрафкампанію
Алесь Руневіч трапіў у штрафную роту з маёнтка, дзе працавалі беларусы. {type: 'Character', language_code: 'be', id: 1, name: 'Алесь Руневіч', description: 'апавядальнік; малады чалавек, 21-24 гады, былы польскі салдат, цяпер ваеннапалонны, беларус; светлачубы, высокі, дужы, начытаны, летуценнік, пацыфіст, паэт-пачатковец', length: 179} Палонныя спадзяваліся на абмен, але іх проста аддзялілі ад палякаў і ўкраінцаў. У маёнтку іх дрэнна кармілі. Пасля таго, як ім далі сапсаванае мяса, каманда збунтавалася і адмовілася выходзіць на працу. Унтэр Хэльмут спачатку падтрымаў палонных, але потым, атрымаўшы, відаць, наганяй, змяніў сваю пазіцыю. Ён прыехаў з салдатамі, абвінаваціў Алеся ў падбухторванні і загадаў адвезці яго ў штрафную роту. Па дарозе Хэльмут здзекаваўся з Алеся, але той, успамінаючы кнігі, захоўваў спакой.
Глава 4. Выхад са штрафной роты і жыццё ў агульным лагеры
Адбыўшы месяц у штрафной роце, Алесь выйшаў у агульны лагер, што здалося яму амаль свабодай. Тут было лягчэй схавацца ад нагляду, і нештрафных амаль не ганялі на працу. Алесь назіраў за жыццём шматнацыянальнага лагера: за французамі, арабамі, неграмі. Ён з цікавасцю сачыў за іх паводзінамі, гульнямі, спекуляцыяй на лагерным рынку, дзе галоўнай валютай быў хлеб. Асабліва яго ўразіў выпадак з неграм-медыкам, які зрабіў заўвагу нямецкаму фельчару і, атрымаўшы ўдар, адмовіўся выйсці да яго, што выклікала ўхвалу ўсяго натоўпу. Алесь шкадаваў, што не ведае моў, каб мець зносіны з іншымі палоннымі.
Глава 5. Канцэрт у лагеры і ўспаміны пра пачатак вайны
Польскі марскі аркестр, які трапіў у палон, набыў на заробленыя грошы акардэоны і зладзіў канцэрт, прысвечаны англійскім маракам. Большасць палякаў усё яшчэ спадзявалася на Англію, хоць некаторыя лічылі, што лёс вайны ў руках Сталіна. Алесь, седзячы на даху барака, слухаў музыку. Асабліва яго ўразіла песня «Палома», якая выклікала ўспаміны пра пачатак вайны.
Ах, не пазбыцца вечна жывой тугі,
Вечна чужыя сцелюцца берагі!..
Нас не прыгорне к сэрцу сцюдзёны свет —
Хай жа лютуе бура i ўдаль ірве!..
Хлопцы, настаў наш час,
Мора ўжо кліча нас...
Ён успомніў, як пад гэтую песню іх, маладых рэкрутаў, вялі з казармаў у акопы. Тады ўсё здавалася яшчэ забавай, нават капанне акопаў на мяжы з Гданьскам і першая начная перастрэлка. Але з пачаткам сапраўднай вайны, калі прыйшло ўсведамленне неабходнасці забіваць, душу Алеся ахапілі туга і адчай. Ён, прыхільнік Талстога і пацыфіст, адчуваў сябе бязвольным механізмам. Пасля канцэрта, лежачы ў траве, ён думаў пра тое, што музыка вядзе яго не да халодных хваляў вайны, а да сонечных і радасных успамінаў маленства.
Падарожжа ў найлепшае: успаміны дзяцінства
Глава 1. Успаміны пра жыццё ў горадзе і пераезд у вёску
Алесь успамінае сваё ранняе дзяцінства ў вялікім чарнаморскім горадзе. Яго бацька, чыгуначны праваднік, часта быў у раз'ездах і прывозіў гасцінцы. {type: 'Character', language_code: 'be', id: 3, name: 'Бацька Алеся і Толі (Мікола)', description: 'мужчына, былы чыгуначны праваднік, потым селянін; барадаты, з вялікімі рукамі, добры, любіць дзяцей, хварэў, памёр', length: 142} Потым бацька захварэў, і сям'я жыла бедна. Старэйшы брат Сярожа, студэнт, дапамагаў маці. {type: 'Character', language_code: 'be', id: 4, name: 'Маці Алеся і Толі (Кацярына)', description: 'жанчына сталага веку, каля 60 гадоў, удава, сялянка; суровая, працавітая, набожная, любіць сыноў, але часта выказвае незадаволенасць імі', length: 164} Калі бацька трохі паправіўся, сям'я вырашыла пераехаць у вёску ў Польшчу. Сярожа застаўся, а Алесь з бацькамі і братам Толем паехаў у невядомасць.
Глава 2. Першыя ўражанні ад вясковага жыцця
Пераезд у вёску адкрыў для пяцігадовага Алеся новы, чароўны свет прыроды. Ён з захапленнем даследаваў зарослы сад, лавіў з сябрамі суседскіх трусоў, ездзіў на возе з сенам і скакаў з бэлькі ў гумне. Асабліва запомнілася яму першая рыбалка з бацькам і Толем на рэчцы Ціхмень. {type: 'Character', language_code: 'be', id: 2, name: 'Толя Руневіч', description: 'старэйшы брат Алеся, 17-20 гадоў, гімназіст, потым настаўнік; дужы, загарэлы, вясёлы, начытаны, актывіст, жанаты на Ані, мае сына Сашку', length: 147} Яны злавілі акуня, і Алесь з гонарам нёс яго дадому ў чайніку, каб пахваліцца перад маці.
Глава 3. Хвароба маці і першыя страты
Алесь замучыў злоўленага акуня, і той здох, што вельмі засмуціла хлопчыка. Неўзабаве захварэла маці, і на плечы бацькі і дзяцей лёг увесь клопат па гаспадарцы. У гэты час памерла купленая цялушка, што стала для хлопцаў яшчэ адной стратай. Бацька суцяшаў іх, абяцаючы купіць карову. Дні хваробы маці былі сумнымі і доўгімі. Аднойчы хлопцы не вытрымалі і ўцяклі гуляць, за што бацька іх пакараў. Алесь і Толя адчувалі сваю віну і стараліся дапамагаць маці, даглядаючы яе.
Глава 4. Зімовыя вечары з бацькам і кнігамі
Зімой, калі маці паправілася, жыццё наладзілася. Алесь любіў назіраць за птушкамі за акном і чакаць бацьку з лесу. Вечарамі бацька расказваў гісторыі са свайго чыгуначнага жыцця, а ў хаце збіраліся суседзі. Толя, які ўжо хадзіў у школу, навучыў і бацьку чытаць па-польску. Бацька часта чытаў дзецям кнігі, асабліва ім падабаліся апавяданні Талстога. Аднойчы ўвечары яны ўтрох хадзілі ў гумно і назіралі праз акенца за зайцамі, якія прыбеглі да пакінутага для іх снапа аўса.
Глава 5. Смерць бацькі і дзіцячыя гульні
Наступнай восенню бацька зноў захварэў. Ён адчуваў набліжэнне смерці і прасіў маленькага Алеся маліцца за яго. Неўзабаве бацька памёр. Алесь цяжка перажываў страту. Каб развеяць сум, Толя прыдумаў гульню: яны з Алесем пераапрануліся ў святара і дзяка і пачалі «служыць паніхіду». Маці, вярнуўшыся з хлява, заспела іх за гэтым заняткам і моцна пакарала. Але нават пасля пакарання хлопцы не маглі стрымаць смеху, успамінаючы сваю гульню.
Ява прыходзіць за сном: жыццё пасля выхаду са штрафной
Глава 1. Новая каманда і ўспаміны пра вайну
Алеся выклікалі ў камендатуру і разам з двума іншымі палоннымі, Мішкам Венікам і Ханьчуком, адправілі на новую арбайтскаманду. Па дарозе на вакзал іх суправаджаў надакучлівы вахман, які абяцаў ім добрае харчаванне ў баўэраў. У цягніку, пад п'яныя крыкі нямецкіх салдат, якія святкавалі перамогу, Алесь зноў паглыбіўся ва ўспаміны пра першыя дні вайны і палону. Ён успомніў, як яны, трое кулямётчыкаў, здаліся ў палон, падняўшы белую анучу. Нямецкі афіцэр, даведаўшыся, што яны беларусы, з радасцю адзначыў, што рускія цяпер на іх баку.
Глава 2. Разважанні ў цягніку пра вайну, палон і Радзіму
Алесь разважаў пра складанасць свайго становішча: ён не адчуваў сябе польскім салдатам, але і ваяваць за чужую краіну не хацеў. Ён успамінаў гераізм адных і баязлівасць іншых, разважаў пра ролю беларусаў у гэтай вайне. Вестка пра ўз'яднанне Заходняй Беларусі з СССР прынесла яму радасць, але і заблытала думкі. Ён адчуваў, што яго сапраўдная Радзіма — за магутнай сцяной на Усходзе, і верыў, што вернецца туды. Гэтая вера дапамагала яму вытрымліваць здзекі і знявагі.
Глава 3. Новая арбайтскаманда і знаёмства з сямёй Камратаў
Палонных прывезлі ў мястэчка Касаў. Алеся накіравалі працаваць да баўэра Карла Камрата. Там ён пазнаёміўся з яго сям'ёй: бацькам Вілемам, жонкай Эмай і дочкамі — старэйшай Эльзай і малодшай Крыстэль. Падчас вячэры Алесь, які спачатку прыкідваўся, што не разумее па-нямецку, выпадкова вымавіў фразу на гэтай мове, чым здзівіў і пацешыў сям'ю. Гаспадыня, фрау Эма, распытвала яго пра жыццё ў Расіі і выказвала наіўныя пранацысцкія погляды, не разумеючы, чаму палякі не здаліся адразу.
Глава 4. Сустрэча з Бутрымам і планы на ўцёкі
У штубе, дзе размясцілі палонных, Алесь нечакана сустрэў свайго франтавога таварыша Уладзіка Бутрыма, якога лічыў загінулым. {type: 'Character', language_code: 'be', id: 5, name: 'Уладзік Бутрым', description: 'сябар Алеся, ваеннапалонны, 26 гадоў, селянін-гаспадар; высокі, дужы, жанаты, мае сына, прамалінейны, памёр у лагеры', length: 130} Сябры доўга размаўлялі, дзяліліся ўспамінамі і навінамі з дому. Бутрым, які ўжо атрымаў некалькі лістоў ад жонкі, быў поўны рашучасці ўцякаць. Ён паказаў Алесю компас, які схаваў у мундзіры. Сябры дамовіліся рыхтавацца да ўцёкаў разам.
Хлеб надзённы і рэха гадоў: успаміны і разважанні
Глава 1. Дух часу і адносіны з гаспадарамі
Алесь адчуваў на сабе ўплыў нацысцкай ідэалогіі. Сын гаспадара, Курт, прасякнуты духам звышчалавечнасці, спрабаваў прымусіць Алеся чысціць яму боты, але атрымаў адпор. Гаспадыня не магла зразумець, чаму палонны не хоча падпарадкоўвацца. З малодшымі дзецьмі, Оскарам і Крыстэль, было лягчэй, хоць і яны часам паўтаралі нацысцкія лозунгі. Асаблівую цікавасць да Алеся праяўляла старэйшая дачка, Эльза, але яе залёты былі грубымі і непрыемнымі. Дзед, Вілем Камрат, пастаянна павучаў Алеся, як трэба працаваць, і выхваляўся ваеннымі поспехамі Германіі.
Глава 2. Размовы з батраком Ракавам
Адзіным чалавекам, з якім Алесь мог шчыра размаўляць, быў стары батрак Ракаў. Ён быў ціхім, салідным і культурным, але ў душы яго жыў бунт. Ракаў расказваў Алесю пра гора простых людзей, якія губляюць сыноў на вайне, і дзяліўся антыфашысцкімі жартамі, якія хадзілі ў народзе. Аднак пры сустрэчы з мясцовым паліцэйскім ён ператвараўся ў запалоханага і пакорлівага чалавека. Алесь бачыў у ім увасабленне прыгнечанага, але непакоранага духу працоўнага народа.
Глава 3. Успаміны пра жніво і сталенне
Працуючы з Ракавам, Алесь часта ўспамінаў родную вёску, жніво, песні жней. Ён успамінаў, як у чатырнаццаць гадоў заставаўся дома за гаспадара, пакуль маці і старэйшы брат Толя працавалі ў полі. Успамінаў, як Толя, ужо гімназіст, спрабаваў гаварыць з ім на дарослыя тэмы, а ён, падлетак, не ўспрымаў гэтага сур'ёзна. Толя разважаў пра сацыяльную несправядлівасць, пра тое, што іх парабак Іван працуе на іх, і нават прапаноўваў кінуць гімназію, каб вучыцца дома і працаваць на зямлі.
Глава 4. Юнацтва, першае каханне і творчасць
Алесь успамінае сваё юнацтва, складаны перыяд сталення. Ён трапіў пад дрэнны ўплыў старэйшага сябра Рыся, які ледзь не ўцягнуў яго ў небяспечную гульню ў «спліністаў». Выратавала яго настаўніца, пані Ванда, у якую ён быў закаханы. Яна дапамагла яму разарваць з Рысем і падтрымлівала яго імкненне да ведаў і творчасці. Аднак іх адносіны былі складанымі і неадназначнымі. Пасля школы Алесь з Толем паступілі ў гімназію, але неўзабаве вярнуліся дадому, каб дапамагаць хворай маці.
Глава 5. Успаміны пра маці і яе казкі
Вярнуўшыся дадому, Алесь па-новаму зірнуў на сваю маці. Ён зразумеў, што за яе суровасцю і практычнасцю хаваецца глыбокая любоў да сыноў. Ён успамінаў, як яна, амаль непісьменная, любіла слухаць, калі ён чытаў уголас, як расказвала казкі і спявала старыя песні. Гэтыя ўспаміны сагравалі яму душу ў няволі і давалі надзею на вяртанне. Ён марыў, што вернецца і зробіць усё, каб маці адпачыла ад цяжкай працы і пакут.