Стомлены д'ябал (Кавалёў)
Вельмі кароткі змест
Беларуская вёска, канец XX стагоддзя. Яська збіраўся павесіцца каля мураванай сцяны, бо жыццё яго не ладзілася.
Да яго падышоў стомлены д'ябал у пацёртай вопратцы, які прапанаваў выправіць памылку Адама і вярнуць людзей у рай.
Д'ябал намаляваў крэйдай дзверы ў сцяне і адправіў Яську ў райскі сад, дзе той не павінен быў зазіраць у місу. Але з'явілася Паўлінка і з цікаўнасці адкрыла місу, выпусціўшы птушку.
Рай знік, і Яська апынуўся дома. Д'ябал даў яму другі шанец — сядзець на лаўцы цэлы дзень, не ўстаючы. Але суседзі перашкодзілі, і Яська зноў не выканаў умову. Трэці раз ён павінен быў маўчаць цэлы дзень, але не вытрымаў, калі яго збівалі вайскоўцы. У карчме п'яны Яська забіў д'ябла нажом, думаючы, што так выратуе чалавецтва. Але д'ябал уваскрэс і пайшоў у рай адзін, сказаўшы:
Навошта вам д'ябал, калі вы ў Бога не верыце? Ты мне больш не патрэбны. І я вам таксама... Душа нявінна забітага...
Яська застаўся каля сцяны адзін, але прыйшла Паўлінка і павяла яго дадому. У апошні момант дзверы ў рай прыадчыніліся.
Дэталёвы пераказ па дзеях і з'явах
Падзагалоўкі да дзеяў і з'яў — рэдакцыйныя.
Дзея 1. Спакуса райскім садам
Зява 1. Самагубны намер Яскі і прапановы дябла
Перад глухой мураванай сцяной сядзеў на зэдліку Яська і майстраваў з вяроўкі пятлю. Ён вырашыў павесіцца, бо жыццё стала невыносным - усё ішло наперакасяк, працы не было плёну, дома не было ладу з жонкай Паўлінкай. Яська абвінавачваў у сваіх няшчасцях Адама з Евай, якія саграшылі ў раі.
Эх, каб гэта наш першы бацька Адам не саграшыў, дык мы б цяпер так не гаравалі. Навошта ён, дурань, паслухаўся Еву і сарваў яблык з праклятага дрэва?
Калі Яська прыгатаваў пятлю і хацеў закурыць перад смерцю, з-за вугла з'явіўся незнаёмы чалавек у пацёртай вопратцы. Ён выглядаў стомлена і неахайна, але дастаў цыгарэты і дазволіў Яську закурыць. Незнаёмы пачаў размову пра тое, хто вінаваты ў чалавечых няшчасцях - Адам з Евай, дзябал ці Бог.
Незнаёмы прызнаўся, што ён дзябал, і Яська спалохаўся. Але дзябал тлумачыў, што ён стаміўся ад жыцця ў пекле і хоча вярнуцца ў рай. Ён прапанаваў Яську выправіць памылку Адама - прайсці выпрабаванне і перамагчы спакусу.
Я стаміўся, Яська. Доўгае знаходжанне там шкодзіць майму здароўю. Паглядзі на мяне: хіба я падобны на князя цемры, на ўладара зямлі?
Дзябал намаляваў крэйдай на сцяне дзверы і адчыніў іх. З праёма паліло яркае святло. Яська пагадзіўся на выпрабаванне і ўвайшоў у дзверы, а дзябал засталася чакаць.
Зява 2. Райскі сад і забароненая міса
Яська апынуўся ў райскім садзе, дзе свеціла сонца, пелі птушкі і цурчаў ручай. На дрэвах вісела прыгожае адзенне, а на траве пад яблыняй ляжаў чароўны абрус з заморскімі трункамі і стравамі. Пасярэдзіне стаяла вялізная міса з накрыўкай - у яе нельга было зазіраць.
Неўзабаве з'явілася Паўлінка, якая прайшла праз тыя ж дзверы. Яна была незадаволена тым, што муж хацеў ад яе ўцячы, але калі ўбачыла прыгожыя сукенкі і капялюшыкі, то ўзрадавалася. Яська растлумачыў ёй, што яны трапілі ў рай, дзе можна есці, піць і гуляць, але нельга чапаць місу.
Паўлінка пераапраналася ў новую сукенку і капялюшык, яны з Яськам пачалі есці і піць райскія напоі. Але неўзабаве Паўлінцы стала нудна - яна не хацела больш піць, есці, спяваць ці танчыць. Яе пачала цікавіць забароненая міса, з якой нешта варушылася і пішчала.
Яська спрабаваў адцягнуць жонку ад місы, але Паўлінка настойвала на сваім. Яна плакала і патрабавала дазволу зазірнуць у місу. Нарэшце Яська не вытрымаў і дазволіў ёй адкрыць накрыўку. З місы вылецела прыгожая птушка, а ўся ежа і пітво адразу сталі несапраўднымі. Пачаўся гром і маланкі, сад пачаў цемнець.
Зява 3. Лаўка і спакусы суседзяў
Яська прачнуўся на лаўцы перад сваёй хатай. Побач сядзеў дзябал і курыў. Ён быў расчараваны тым, што Яська не справіўся з выпрабаваннем і выпусціў птушку шчасця. Дзябал прапанаваў новае выпрабаванне - Яська мусіў сядзець на лаўцы цэлы дзень, не кратаючыся з месца.
Зноў шукаеш, на каго зваліць віну, Яська? Калі не на Адама, дык на Еву, калі не на Бога, дык на д'ябла? Не яны, а ты кляўся датрымаць слова.
Дзябал адправіў Паўлінку да бацькоў Яські ў госці, каб яна не перашкаджала. Яська пачаў сядзець на лаўцы, спадзеючыся, што гэта будзе лёгка. Але неўзабаве прыйшоў Сусед, які хацеў выпіць і ісці ў карчму. Ён таксама прапанаваў Яську грошы на гарэлку, а потым пачаў разглядаць Яськаву хату, думаючы яе заняць.
Каб адцягнуць Суседа ад хаты, Яська аддаў яму ўсе свае грошы на гарэлку. Сусед пайшоў, але неўзабаве прыйшла яго жонка Суседка. Яна пачала спакушаць Яську, прапануючы выпіць у яе дома і намекаючы на блізкасць. Суседка села на лаўку побач з Яськам і пачала яго дражніць.
Суседка расшпільвала кашулю, падсоўвалася да Яські і нарэшце забралася на яго. Яська супраціўляўся, але паддаўся спакусе. У гэты момант вярнуўся п'яны Сусед з гарэлкай. Убачыўшы жонку на Яську, ён не зразумеў, што адбываецца. Суседка адразу пачала крычаць, што Яська яе згвалціць, і б'е яго.
Яська ўскочыў з лаўкі, каб даганяць Суседку, і ў гэты момант пачуўся бой гадзінніка. Ён зразумеў, што парушыў умову - устаў з лаўкі. Лаўка пад ім развалілася. Суседзі пайшлі дамоў, а Яська засталося адзін з разваленай лаўкой.
Зява 4. Маўчанне Яскі і зрыў выпрабавання
Дзябал вярнуўся і ўбачыў, што Яська зноў не справіўся з выпрабаваннем. Ён даў яму апошні шанец - Яська мусіў маўчаць цэлы дзень, не сказаўшы ані слова. Калі не вытрымае, то сам пойдзе ў пекла. Яська пагадзіўся і пачаў маўчаць, паказваючы ўсё жэстамі.
Не сышоў бы з месца? А чаму і не? Здавалася б, такая дробязь... Менавіта, што без загаду. Але варта чалавеку нешта загадаць, і яму адразу карціць тое не выканаць.
Да Яські падышоў Незнаёмы, які заклікаў яго на вялікі сход супраць уладаў і пакінуў забароненую кнігу. Яська маўчаў і паказваў жэстамі, што не разумее. Незнаёмы пайшоў, а да Яські падбеглі два вайскоўцы, якія ўбачылі ў яго руках кнігу.
Вайскоўцы пачалі жорстка біць Яську, лічачы яго бунтаўшчыком. Яська спрабаваў тлумачыць жэстамі, што ён не вінаваты, але гэта толькі больш раз'юшвала іх. Калі яны пагразілі забіць яго, Яська не вытрымаў і закрычаў, што ён не бунтаўшчык. У гэты момант з'явіўся дзябал у камандзірскім фрэнчы і адпусціў Яську.
Дзея 2. Падзенне і кроў
Зява 5. Сатанінская калыханка: сон Паўлінкі
Паўлінка спала ў сваёй хаце, а побач сядзеў дзябал, пераапрануты ў жаночае адзенне, і гушкаў вялізную дзіцячую калыску. Ён спяваў калыханку на незразумелай мове. Паўлінка прачнулася і ўбачыла незнаёмую жанчыну ў сваёй хаце. Дзябал заявіў, што ён - Яськава жонка і гушкае іх агульнага сына.
Паўлінка разгневалася і пачала біцца з дзяблам, зарваўшы з яго галавы парык. Дзябал сказаў, що Яські больш няма - яго з'елі ваўкі, а ён цяпер яе муж. З калыскі выбраўся Яська, апрануты як дзіця, і яны з дзяблам пачалі танчыць. Паўлінка страцілася і заплюшчыла вочы.
Зява 6. У карчме: забойства дябла
У старой карчме з чорнымі сценамі сядзелі за сталом дзябал і Яська. Дзябал піў гарэлку, а Яська паклаў галаву на стол. За суседнім сталом дзве распусніцы гулялі ў карты. Яська прачнуўся і пачаў крычаць, што ён не чытаў забароненых кніг і не бунтаўшчык.
Дзябал паказаў тоўсты пачак грошай і пачаставаў усіх гарэлкай. Карчмар адразу стаў лісліваць, убачыўшы грошы. Дзябал напіўся і пайшоў з распусніцамі ў пакой, а Яська засталося сам за сталом. Карчмар падсеў да яго і пачаў намаўляць забіць дзябла дзеля грошай.
Спачатку Яська не верыў, што дзябла можна забіць, але карчмар пераконваў яго, што на зямлі, калі ён п'яны і ў абліччы чалавека, гэта магчыма. Карчмар сказаў, што забіўшы дзябла, яны прынесуць рай на зямлю, бо ўсё зло - ад дзябла. Ён даў Яську нож і павёў яго ў пакой, дзе спаў дзябал.
Павер мне, Яська: вось ужо дзве тысячы гадоў, як я не ўмешваюся ў вашыя справы. І што ад гэтага змянілася? Чалавек сам, без маёй дапамогі... ператварае зямлю ў пекла!
Неўзабаве пачуўся адчайны чалавечы крык і стук дзвярэй. Яська вярнуўся з акрываўленым нажом у руках, дрыжачы ад страху. Ён сумняваўся, ці быў гэта сапраўды дзябал, бо той крычаў як чалавек і кроў была чырвоная. Карчмар пабег хаваць цела, але вярнуўся расгублены - ні цела, ні грошай не было. Пачуўся ціхі іранічны смех.
Зява 7. Апошні шанец і закрытыя дзверы
Яська ачнуўся каля той жа мураванай сцяны з пятлёй, якая звісала з жалезнай бэлькі. У руцэ ў яго быў акрываўлены нож. Ён зразумеў, що зноў збіраўся павесіцца, але з'явіўся дзябал і перашкодзіў. З-за вугла выйшаў дзябал у белым летнім гарнітуры з валізкай і парасонам, як турыст, які едзе адпачываць.
Дзябал сказаў, що Яська не выкарыстаў сваю апошнюю магчымасць у карчме і цяпер ён больш не патрэбны. Дзверы ў сцяне самі адчыніліся, і дзябал пайшоў у рай, сказаўшы, што душа нявінна забітага мае права туды трапіць. Яська кінуўся за ім, просячы ўзяць яго з сабой, але дзверы зачыніліся.
Чаму, калі зводзіш чалавека да згубы,— усё атрымліваецца, а як толькі спрабуеш яго выратаваць,— адразу няўдача? Няўжо дабро такое бездапаможнае перад злом?
Яська біў кулакамі ў сцяну, крычаў, што ён усё зразумеў і просіў дзябла вярнуцца. З'явілася Паўлінка, якая шукала мужа. Яна супакоіла яго, сказаўшы, что дзверы ў сцяне былі толькі намаляваныя дзецьмі і іх змыў дождж. Паўлінка павяла стомленага Яську дадому.
Я прызнаю сваю прыкрую памылку і хачу прасіць у Бога прабачэння... Калі я дапамагу людзям, можа, і мне даруецца? Я хачу назад у рай. Прагну цішыні і спакою.
Калі Яська з Паўлінкай пайшлі дадому, усталявалася абсалютная цішыня і запала поўная цемра. Але ў самае апошняе імгненне дзверы ў сцяне прыадчыніліся, і скрозь шчыліну прасочыўся тонкі праменьчык святла. Гэта быў знак таго, што надзея на выратаванне і рай усё яшчэ існуе, хоць і застаецца недасягальнай для слабога чалавека.
Хочаш, Яська, я дапамагу табе выправіць памылку Адама? Ты можаш выратаваць увесь Сусвет, Яська... Мы перапішам нанова твой лёс, зменім гісторыю тваёй краіны!
Такім чынам, п'еса паказвае, як чалавек тройчы не змог устрымацца ад спакусы і страціў магчымасць трапіць у рай. Дзябал, які сам хацеў выратавання, зразумеў, што дабро бездапаможнае перад злом, а чалавек занадта слабы, каб адолець сваю прыроду. Але апошні праменьчык святла сведчыць, што надзея на выратаванне не згасла канчаткова.