Страсці па Аўдзею (Бутрамееў)
Вельмі кароткі змест
Беларусь, 1920-я гады. На хутары жыве гаспадар Аўдзей са сваёй сям'ёй, сын яго Андрэй вырашае ажаніцца з каханай дзяўчынай Веркай, дачкой небагатага мужыка. Бацька дзяўчыны ў апошні момант адмаўляе Аўдзею ў сватаўстве, таму што даведваецца пра будучае раскулачванне.
Незважаючы на рашэнне бацькі, Верка прыходзіць сама да Андрэя. У гэты момант Аўдзея папярэджваюць пра хуткае адабранне маёмасці, знявагу і пагрозу высылкі ў Сібір. Аўдзей купляе зброю для самаабароны.
Калі ўвечары яго хату абступаюць прадстаўнікі камітэта па раскулачванні, Аўдзей катэгарычна адмаўляецца выконваць іх патрабаванні:
Адабраць у мужыка зямлю — што ж тады будзе?! Мужык за зямлю кроў і пот праліваў, не можа таго быць! Тады ж свет перавернецца! ... Ні Бог, ні ўлада такога не дапусцяць! Не! ... Маіх коней — ха-ха-ха! ... Не аддам!
Падчас жаночага плачу і дзіцячага страху, Аўдзей страляе ў нападаючых, аднак яго хутка затрымліваюць. Ён крычыць і беспаратункава супраціўляецца, паказваючы сваю крыўду і адчай. З хаты сыходзяць забралі ўсю гаспадарку, заявіўшы пра стварэнне калгаса «Шлях да светлай будучыні».
У выніку Аўдзей губляе ўсё, за што так трымаўся, — сваю любімую зямлю, коней і становішча гаспадара, трагічна заканчваючы сваё жыццё і жыццё сваіх блізкіх.
Падрабязны пераказ па дзеях
Тэматычныя часткі назваў дзеяў — рэдактарскія.
Дзея 1. Аўдзей і яго гаспадарка
У хаце Аўдзея пачынаўся дзень. Бацька Аўдзея чытаў ранішнюю малітву, просячы Бога аб дапамозе ў сялянскіх працах. Уся сям'я сабралася за сталом. Аўдзей даваў распараджэнні: сыны павінны былі звезці снапы, дзеці – збіраць каласкі, жонка з дочкамі – капаць бульбу. Стары бацька атрымаў заданне наглядаць за працай на гумне.
Аўдзей затрымаў старэйшага сына Андрэя, каб абмеркаваць продаж бульбы на базары і паведаміць, што заўтра яны наведаюць дачку Кацьку, якая выйшла замуж за шляхціца. Пасля гэтага Аўдзей паабяцаў пагаварыць з Андрэем пра нешта важнае. Застаўшыся адзін, гаспадар пачаў падлічваць свае даходы і планаваць будучыя выдаткі.
У хату зайшоў жабрак з торбай і кійком. Аўдзей спачатку не пазнаў у ім свайго былога суседа Міколу, які пасля смерці жонкі пайшоў з торбай па свеце. Мікола распавёў, што ўжо дзесяць гадоў вандруе ад вёскі да вёскі, ад царквы да царквы. Аўдзей з гонарам параўнаў іх лёсы: за гэты час ён стаў заможным гаспадаром, а Мікола – жабраком.
Хто гняздо ўе, у таго і ўецца, у таго і ёсць, а ў каго ёсць, той і жыве, так на етым свеце спакон веку ўстроена! ... Э-э, Аўдзей, ніхто не ведае, як ёты свет устроены. ... Туды з сабою нічога не возьмеш.
У хату прыйшлі два мужыкі, якія хацелі прадаць Аўдзею малатарню. Адзін з іх, Сёмка, быў вядомы як хітры ашуканец. Аўдзей спачатку адмаўляўся, але зацікавіўся і пайшоў паглядзець малатарню. Пасля іх сыходу з'явілася Эленька, яўрэйскі гандляр, які папярэдзіў Аўдзея, каб той не звязваўся з Сёмкам. Аднак Аўдзей ужо купіў малатарню, бо добра разбіраўся ў такой тэхніцы.
Дзея 2. Каханне Андрэя і Веркі
У хаце Зуйка адбывалася вечарынка. Хлопцы і дзяўчаты танцавалі, спявалі прыпеўкі. Верка Зуйкова сядзела ля акна з сяброўкай Танькай і сумавала, бо не прыйшоў Андрэй, сын Аўдзея. Адзін з хлопцаў запрасіў яе на танец, але яна адмовілася. Хлопец пакрыўдзіўся і пачаў кпіць з яе, што яна чакае Андрэя, які, магчыма, знайшоў сабе іншую дзяўчыну.
Бацька Веркі, Зуёк, загадаў усім разыходзіцца, бо было ўжо позна. Калі ўсе разышліся, Верка і Танька засталіся адны. Верка прызналася, што вельмі кахае Андрэя і не ведае, што з ёй будзе, калі здарыцца нешта дрэннае. Раптам у акно залез Андрэй. Ён патлумачыў сваё спазненне тым, што яны з бацькам доўга разглядалі новую малатарню.
Андрэй паведаміў Верцы радасную навіну: паслязаўтра ён з бацькам прыедзе да яе ў сваты. Ён падарыў ёй дарагую хустку і распавёў, што Аўдзей плануе аддзяліць яго, пабудаваць хату і даць каня. Маладыя марылі пра будучае шчаслівае жыццё. Іх размову перапыніла старая маці Зуйка, якая выйшла з-за печы і пачала чытаць малітву.
Дзея 3. Жорсткасць Аўдзея
Сям'я Аўдзея сабралася за сталом. Жабрак таксама сядзеў з імі. Аўдзей і Варвара абмяркоўвалі наведванне дачкі, якая выйшла замуж за шляхціца. Аўдзей быў незадаволены зяцем, які не займаўся гаспадаркай, а толькі хадзіў на розныя пасяджэнні. Варвара паведаміла, што ў дачкі нарадзілася слабое дзіця, якое, магчыма, не выжыве.
Перад тым як пачаць есці, бацька Аўдзея прачытаў малітву. У гэты момант у хату ўвайшоў мужык з мяшком зерня. Ён прыйшоў аддаць доўг Аўдзею – паўмеха жыта, які браў вясной. Аўдзей запатрабаваў цэлы мех, бо так яны дамаўляліся: паўмеха вясной каштуе як цэлы мех восенню. Мужык адмовіўся, заявіўшы, што цяпер новы час і ён не дазволіць сябе эксплуатаваць.
Эх, Аўдзей, злом не пражывеш. ... Госпадзі! Што людзям трэба! Акрайчык хлеба, ды каб цяпло, ды каб не гналі. Госпадзі! Што людзям трэба! Госпадзі! Але і з чужога не пабагацееш, ох не пабагацееш.
Паміж Аўдзеем і мужыком пачалася бойка. Аўдзей схапіў пугу і пагнаў мужыка са двара, натравіўшы на яго сабаку. Сям'я працягвала есці, быццам нічога не адбылося. Жабрак, стоячы на печы, з жахам назіраў за гэтай сцэнай і разважаў пра людскую злосць і нянавісць. Бацька Аўдзея зноў пачаў маліцца, просячы Бога аб абароне ад варварства і разбою.
Дзея 4. Нечаканая адмова
У хаце Зуйка Верка і Танька шылі і размаўлялі. Верка паказала сяброўцы дарагую хустку, якую падарыў ёй Андрэй, і паведаміла, што сёння да іх прыедуць сваты. Дзяўчаты абмяркоўвалі вясельныя планы і будучае жыццё. Верка была ўпэўнена, што бацька дасць за ёй добры пасаг, як і за старэйшай сястрой.
Увайшла маці Веркі і загадала прыбраць у хаце, бо чакалі гасцей. Верка спытала ў маці, ці было ёй страшна, калі яе сваталі. Маці адказала, што ў тыя часы ўсё было інакш – яна нават не ведала свайго будучага мужа да сватання.
Нарэшце прыехалі сваты – Аўдзей, Варвара, Андрэй і дзве дачкі Аўдзея. Зуйчыха прыняла іх, але паведаміла, што гаспадара няма дома – яго выклікалі ў сельсавет па справах зяця. Аўдзей пачаў размову пра сватанне, і Зуйчыха паклікала Верку. Дзяўчына адразу выйшла, чым выклікала ўсмешку Аўдзея.
Раптам вярнуўся Зуёк. Ён быў нейкі змрочны і, на здзіўленне ўсіх, рэзка адмовіў Аўдзею, заявіўшы, што не выдасць дачку замуж. Верка кінулася да бацькі на калені, умольваючы аддаць яе за Андрэя, але Зуёк быў няўмольны. Сваты пакрыўджана пайшлі.
Не да людзей, сваё даражэй, ты ведаеш, што з Аўдзеем будзе? ... Каб пра гэта больш ні слова не чуў, зразумела? І рота не раскрывай. ... Аддай дачку за Аўдзея, невядома, што з ёй станецца.
Верка плакала і крычала, што ўтопіцца, калі яе не аддадуць за Андрэя. Зуёк загадаў жонцы ноччу прадаць карову і ўцячы з гаспадаркі. Ён баяўся нейкай небяспекі, звязанай з Аўдзеем. Маці Зуйка стаяла перад іконай і малілася, просячы Бога аб дапамозе і цярпенні.
Дзея 5. Палітычныя перамены
У хаце Аўдзея ўся сям'я сядзела за сталом, перапужаная і пакрыўджаная. Аўдзей увайшоў і пачаў абурацца, што Зуёк яму адмовіў. Ён не мог паверыць, што нехта асмеліўся так абысціся з ім, паважаным гаспадаром. Жабрак спрабаваў супакоіць Аўдзея, але той толькі раззлаваўся яшчэ больш.
Андрэй настойваў, што Верка хацела за яго замуж і што раней Зуёк не быў супраць іх шлюбу. Ён нават расказаў пра сваю размову з Зуйком, які абяцаў добры пасаг за дачкой. Аўдзей не разумеў, што магло так рэзка змяніць рашэнне Зуйка.
Раптам у хату ўвайшла Верка. Яна кінулася Аўдзею ў ногі, умольваючы не праганяць яе і пагражаючы, што ўтопіцца, калі яе адправяць назад. Аўдзей быў збянтэжаны, але загадаў Варвары пакласці дзяўчыну спаць з дочкамі. Ён вырашыў, што заўтра трэба будзе паразмаўляць з яе бацькам.
У хату прыйшоў сват Аўдзея з абрэзам у руках. Ён прынёс трывожныя навіны: у раёне ствараюцца спісы кулакоў для раскулачвання, і Аўдзей – першы ў гэтым спісе. Сват раіў Аўдзею запісацца ў калгас і добраахвотна аддаць сваю маёмасць, каб пазбегнуць высылкі ў Сібір.
Не па едаках зямля — па работніках. Едакі зямлю праядуць і з торбай пойдуць, ім гора мала. На едаках свет стаяць не будзе. Не на едаках свет трымаецца, на работніках. Зямлю я не аддам!
Аўдзей быў у роспачы. Ён не мог паверыць, што ў яго могуць адабраць усё, што ён нажыў цяжкай працай. Сват прапанаваў выкінуць абрэз у рэчку, каб пазбегнуць абвінавачванняў у захоўванні зброі, але Аўдзей купіў яго ў свата. У гэты момант у вароты пачалі грукаць.
Дзея 6. Раскулачванне
Аўдзей і сват выйшлі ў двор. За варотамі чуўся голас, які патрабаваў адчыніць па рашэнні камітэта. Сват спалохаўся і пачаў угаворваць Аўдзея здацца і аддаць усё добраахвотна. Але Аўдзей быў непахісны – ён не збіраўся аддаваць сваю маёмасць.
Я свайго не аддам! Як гэта коней аддаць? Коні мае! Мне мая першая кабыла, з каторай хутар падымаў, даражэй за дзяцей была! Я яе да старасці трымаў, не прадаваў, колькі яна мне коней прывяла!
Аўдзей гаварыў пра сваю цяжкую працу, пра тое, як ён збіраў грошы на хутар, як працаваў на шахтах, як пераадольваў усе цяжкасці. Ён не мог змірыцца з думкай, што ўсё гэта могуць у яго адабраць. Сват спрабаваў пераканаць яго, што супраціўленне бессэнсоўнае, але Аўдзей не слухаў.
Мая зямля — мая! Мне ніхто не прырэзаў па едаках, я сваю зямлю яшчэ за тым часам за свае грошы купляў. ... Матка грошы збірала ўсё жыццё, ... капейку ў капеечку! ... А як хацелася мець сваё!
Калі ў вароты зноў пачалі грукаць, Аўдзей выстраліў з абрэза. На ганак выйшла ўся сям'я з лямпай. Вароты разламалі, і ў двор увайшлі некалькі чалавек на чале з упаўнаважаным з раёна. Аўдзею скруцілі рукі. Андрэй спрабаваў абараніць бацьку, але яго таксама схапілі.
Навошта мне гэтакае жыццё — без каня, без каровы, без зямлі!.. Коні, каровы, зямля — гэта ўсё маё, усё маё жыццё, усё, чым жыву — усё ў зямлі... А як абжыўся, як сыны выраслі, ... дык яны прыйшлі адабраць!
Аўдзей стаяў з паднятымі за спіной рукамі і крычаў нечалавечым голасам. Жабрак прайшоў міма ўсіх і выйшаў праз разбітыя вароты, разважаючы пра тое, што людзям насамрэч трэба зусім няшмат – акрайчык хлеба, цяпло і каб не гналі. Упаўнаважаны з раёна абвясціў, што на вольнай зямлі будзе працаваць вольнае працоўнае сялянства, аб'яднанае ў сельгасарцелі, і першую арцель у воласці назавуць «Шлях да светлай будучыні».
Вось што такое, таварышы, старарэжымныя перажыткі, падноўленыя нэпманскімі тэндэнцыямі! Яны ператварылі селяніна ў аднаасобніка, у тупую жывёліну, каторая толькі і можа, што грабці пад сябе.
Дзіця Аўдзея плакала і пыталася ў маці, чаму бацька так дзіўна стаіць. Так скончылася гісторыя Аўдзея, які ўсё жыццё працаваў, каб стаць заможным гаспадаром, але страціў усё ў выніку палітычных перамен.