Сірата Юрка (Колас)
Вельмі кароткі змест
Беларуская вёска, пачатак XX стагоддзя. Маленькі Юрка пачаў добра памятаць сябе з таго часу, як пахавалі яго маму.
Бацька ажаніўся з Параскай Дзяцел, якая дрэнна ставілася да пасынка. Аднойчы Юрка выпадкова разбіў збан з малаком і са страху ўцёк з дому. Ён схаваўся на ўзгорку, дзе расла маладая хвойка. Хлопчык залез на дрэва і доўга сядзеў там, разглядаючы наваколле. Цётка Тарэса знайшла яго, накарміла і адвяла дадому, заступіўшыся перад бацькамі.
З таго часу хвойка на ўзгорку стала для Юркі сяброўкай і прытулкам. Ён часта прыходзіў туды, хаваючыся ад мачыхі, залазіў на дрэва і гадзінамі сядзеў, прыслухоўваючыся да шуму галінак. Юрку здавалася, што хвойка размаўляе з ім, і ён бачыў у ёй сваю памерлую маму. Хлопчык расказваў дрэву розныя гісторыі і дзяліўся сваімі думкамі.
Юрка захварэў і моцна аслаб. Цётка Тарэса даглядала яго, лячыла зёлкамі. Падчас хваробы хлопчык прызнаўся, што яму шкада цётку і хвойку.
– Ссеклі, служка, тую хвойку, тыдзень, як ссеклі! – гаротна прамовіла цётка... Хлопчык змоўк. Потым узяў ён цётчыну руку і доўга-доўга трымаў яе, прылажыўшы да губ...
Пасля гэтых слоў Юрка пачаў гаварыць з агню, успамінаючы маму, цётку і хвойку. Неўзабаве ён памёр. За сялом на ўзгорку, дзе некалі расла хвойка, з'явілася магілка з крыжом, які паставіла цётка Тарэса.
Падрабязны пераказ па главах
Назвы глаў — умоўныя.
Глава 1. Маладая хвойка. Веснавое абуджэнне прыроды
Вясною з зямлі выбілася тоненькая чырванаватая травінка. Сонейка выклікала яе да жыцця пасля доўгай зімы пад снегам. З маленькага зернятка выросла цікавая раслінка з танюсенькай ножкай, на якой угары ўтварылася прыгожая каробачка з цёмнай шапачкай. Маладая раслінка стаяла пры лесе ў полі, дзе стары лес закрываў яе ад паўночных вятроў і даваў цяпло.
Маленькая хвойка слухала песню жаваранка, які спяваў высока ў небе. Яна падымала сваю галоўку, каб убачыць песняра, і ад радасці задрыжала, калі веснавы ветрык пацалаваў яе.
Глава 2. Нараджэнне Юркі. Смерць маці і мачыха
Калі хвойка мела ўжо дванаццаць гадоў і была высокім дрэвам, нарадзіўся Юрка. Хлопчык пачынаў памятаць сябе з таго часу, як пахавалі яго маму. Ён помніў, як яна ляжала з закрытымі вачамі, як плакалі ў хаце цёткі і бабка. Цётка Тарэса казала яму, што мама пайшла далёка-далёка і скора вернецца з гасцінцам.
Бацька Юркі ажаніўся другі раз на Парасцы Дзяцел. На вяселлі бацька паклікаў Юрку і сказаў, каб ён называў новую жонку мамаю. Але хлопчык адказаў, што гэта Параска Дзяцел, а не мама. За гэта бацька закруціў яго за вуха.
Часамі ўночы Юрка прачынаўся, холадна было яму... Плача беднае дзіця здушаным плачам, і страшна яму. – Чаго ты скавычаш там? – сярдзіта пытае абуджаны бацька.
Глава 3. Знаёмства з хвойкай. Уцёкі з дому
Аднойчы Юрка няўмысля абярнуў збан малака, шукаючы сабе пажытку. Ён так перапужаўся, што кінуўся ўцякаць з дому. Цэлы дзень хлопчык туляўся па зараслях, па густых лозах на беразе рэчкі. Страх не даваў яму нідзе супакою. Урэшце ён выйшаў на ўзгорак, дзе расла маладая хвойка.
Юрка ўзлез на хвойку, каб лепш разгледзець ваколіцу. Адгэтуль было відаць сяло, палі, дарогі. Ён прымайстраваўся на месцы, дзе галоўны камель дзяліўся на тры роўныя камлюкі. Хлопчык залюбаваўся малюнкамі, якія адкрываліся яму адгэтуль. Страх і трывога паступова заціхлі.
Маладая хвойка была ўся захоплена гэтай песняй... Яна падымала сваю галоўку так, што шапачка яе скінулася і зялёныя голачкі разышліся, пачалі раскрывацца, як бы смяяліся...
Юрка пазіраў на зялёныя пагоркі, на хмаркі, што плылі па небе. Дрозд у лесе спяваў, і Юрку пачулася, што птушка насміхаецца з яго бяды. Калі пачало цямнець, хлопчык пайшоў да цёткі Тарэсы заначаваць.
Глава 4. Цётка Тарэса. Размовы пра Бога і лёс
Цётка Тарэса накарміла Юрку крапівай з шчаўем і распытала, што ён зрабіў. Хлопчык прызнаўся, што абярнуў збан з малаком. Цётка супакоіла яго і пайшла разам з ім дадому, каб пагадзіць з бацькамі.
Па дарозе Юрка распавядаў цётцы пра сваю мару - пастаўляць хату на ўзгорку, дзе расце хвойка. Потым ён спытаў, ці памерла мама. Цётка сказала, што памерла, але ўстане, калі анёл затрубіць у трубы на Страшны суд. Юрка хваліўся, што ад Бога ўцячэ або схаваецца, а калі не атрымаецца - скажа, што кот абярнуў збан.
Глава 5. Сон пра Страшны суд
Дома мачыха доўга бубніла і гразіла Юрку, што яшчэ пападзе ён у яе рукі. Яна гаварыла, што глядзіць яго больш, чым сваю ўласную дачку Дароту, а ён збаны варочае. Юрка маўчаў і толькі дзівіўся, слухаючы пра сваю дрэннасць.
Юрка заснуў і ўбачыў дзівосны сон. Ён стаяў на сваёй любімай горцы каля хвойкі. Неба было зацягнута чорнымі хмарамі з чырвонымі краямі. Праз расступіўшыяся хмары пачалі выходзіць людзі - гэта быў Страшны суд. Анёл трубіў у залатую трубу, а сам Бог сыходзіў на зямлю.
Мачыха тарабаніла велізарны збан, які венцамі ўпіраўся ў хмары, і скардзілася Богу на Юрку. Хлопчык хацеў пабегчы, але ногі не слухаліся. Ён прыхіліўся да хвойкі, а яна ператварылася ў яго маму, якая ласкава пазірала на сына. Бог узяў Юрку за руку і кінуў у збан, каб пераважыць яго грэх. Хлопчык лёгка ўзляцеў і пачаў паказваць штукі, стоячы на венцах збана. Усе смяяліся і радаваліся, што Юрка нявінны.
Глава 6. Дзяцінства сіраты. Хвойка як сябар і суцешыцель
Дзяціныя леты Юркі былі нярадасныя і непрытульныя: іх не сагравала ласка мацеры. І ў сямʼі другіх дзетак, равеснікаў сваіх, не мог ён знайсці той радасці...
Юрка рос закіданым хлопчыкам. Светлыя мінуціны ў яго жыцці давала толькі цётка Тарэса. Яна брала яго ў лес збіраць травы і зёлкі, бо была лекаркай. Гэтыя зборы былі для Юркі праўдзівым святам. Цётка тлумачыла яму розныя зʼявы навакольнага свету і казала, што ён будзе вучоным.
У Юркі быў свой асобны свет вобразаў і мараў. Ён любіў развагу з самім сабою, забраўшыся ў такое месца, дзе яго не маглі патрывожыць. Такім месцам была горка, а хвойка сталася яго найлепшаю сяброўкаю.
Хвойка, здавалася яму, шумела весялей; гэта яна, напэўна, гаворыць яму сваёю моваю... Вобраз мамы, добрай, ненагляднай мамы, не адступаўся ад Юркі.
Глава 7. Хвароба і смерць Юркі
Юрка быў хірлявы хлопчык, а нядаўна прастудзіўся і заняпаў. Догляду не было ніякага, толькі калі-нікалі забягала цётка Тарэса і лячыла сваімі зёлкамі. Хлопчык дзень за днём гас, як куравая газоўка. Ён смуціўся аб сваёй хвойцы і хацеў паляцець туды ўжываць свежае паветра.
– Мяне сягоння мама клікала да сябе, – сказаў з нейкаю таемнасцю ў голасе Юрка, – і жыць я не хачу, толькі ведаеш, цётка, мне шкада цябе!
Цётка Тарэса сказала Юрку, што хвойку ссеклі тыдзень таму. Хлопчык змоўк, узяў цётчыну руку і доўга трымаў яе, прылажыўшы да губ. Гарачыя слёзы паліліся на яе руцэ. Потым Юрка пачаў гаварыць з агню, успамінаючы маму, цётку і хвойку. Скора ён супакоіўся і больш не ачынаўся.
За сялом на пагорку прыбавілася яшчэ магілка. Гэта пахавалі маленькага Юрку. Над яго магілкаю стаіць крыж. Яго паставіла цётка Тарэса.