Вельмі кароткі змест
Заходняя Беларусь пад польскай уладай, 1920-я гады. У вёсцы Галынка жыў адзінаццацігадовы хлопчык, якога бацьку забілі на вайне з польскімі панамі.
Данік вучыўся ў школе, дзе выкладанне вялося па-польску. Ён пасябраваў з Міколам Кужалевічам, які навучыў яго чытаць па-беларуску. Калі вяскоўцы патрабавалі беларускую школу, Міколу арыштавалі.
Хлеб сірочы, вядома, нялёгкі, аднак пра яго пакуль што больш думала мама. Сівы ўспамінае, як яны, галынкаўскія пастухі, збіралі жоўтую лотаць на залітых вясновай вадою паплавах
Дзядзька Пятрусь з Савецкага Саюза прыслаў Даніку грошы на вучобу. Хлопец паступіў у чацвёрты клас, дзе пазнаёміўся з новай настаўніцай.
Пані Мар'я вучыла дзяцей па-беларуску і ставілася да іх з разуменнем. Аднак калі Данік арганізаваў пратэст супраць польскай мовы ў школе, яго выключылі. Ён пайшоў працаваць падпаскам да пана Вільчыцкага, дзе сустрэў старога пастуха Мікіту, які іграў на жалейцы і расказваў пра жыццё.
Нягледзячы на цяжкасці, Данік не здаваўся. Ён працягваў чытаць кнігі і марыў пра той час, калі зможа вучыцца далей. Стары Мікіта падтрымліваў яго, кажучы, што прыйдзе час і ўсё зменіцца.
Аповесць заканчваецца тым, што Данік, слухаючы жалейку Мікіты, думаў пра будучыню і верыў, што калі-небудзь яго народ будзе вольны, а дзеці змогуць вучыцца на роднай мове.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Назвы раздзелаў і іх групоўка - умоўныя.
Раздзел 1. Пастушок Данік і яго сябры
У вёсцы Галынка жыў хлопчык Данік Малец, якога празвалі Сівым за светлыя валасы. Ён пасвіў трох свіней і дапамагаў маці-ўдаве весці гаспадарку.
Бацьку яго забілі на вайне з польскімі панамі, у дваццатым годзе. Хлопчык яшчэ зусім няшмат разумеў у тым, хто такія паны і чаму яго тата не хацеў іх пусціць сюды, у Заходнюю Беларусь.
У Даніка быў сябар і абаронца - малады мужчына Мікола Кужалевіч. Ён заступаўся за хлопчыка, калі таго крыўдзілі дзеці багатага солтыса Палуяна.
Не плач, маці, і не злуйся на жыццё, як я ў сілачку ўбяруся, змагу ўсё... Вось так, брат, і запісана. Зразумела?
Раздзел 2. Першыя боцікі і школа
Восенню маці купіла Даніку першыя ў яго жыцці боцікі. Хлопчык не мог дачакацца, калі пойдзе ў іх у школу. Школа стаяла наводшыбе ад вёскі, на ўзгорку, акружаная старымі бярозамі.
Настаўнік, якога называлі пан Цаба, не вельмі падабаўся Даніку. Ён быў падхалімам перад панамі і здзекваўся з беларускай мовы.
Раздзел 3. Пані Мар'я і школьнае жыццё
У чацвёртым класе Даніка вучыла пані Мар'я Анджэеўская. Яна была добрай і спагадлівай настаўніцай, якая разумела дзяцей і таемна спачувала беларускай справе.
У школе быў нядаўна заведзены такі парадак, што дзецям выдавалася 'бясплатнае падмацаванне'. Кубак кавы і лустачка хлеба — заўсёды адно.
Данік пасябраваў з Санькам Сурновічам, якога празвалі Матэйкам за здольнасці да малявання. Разам яны арганізавалі збор грошай на абаранкі для бедных вучняў.
Ты вось любіш толькі бедных. І я, Данік, не з багатай сям'і. Вы тут усе не любіце паноў. А я — таксама палячка. І гэта, хлопчык, не адно і тое ж.
Раздзел 4. Хвароба настаўніцы і выключэнне са школы
Пані Мар'я цяжка захварэла і доўга не магла вярнуцца ў школу. Яе замяніла панна Рузя, старая дзева, якая была строгай і нядобрай да дзяцей.
Не, ніколі, відаць, яму не ўбачыць яе, не пачуць яе голасу. Мікола прыйдзе, — увосень канчаецца яго тэрмін. Хіба, можа, яшчэ дададуць... А яна, пані Мар'я?
Раздзел 5. Падпасак у пана
Пасля выключэння са школы Данік пайшоў працаваць падпаскам да пана Вільчыцкага. Там ён пасябраваў са старым пастухом дзедам Мікітам, які добра іграў на жалейцы.
З песні, Даніла, слова не выкінеш, — сказаў ён, — а плачучы — рота ніхто не паправіць... Над лугам загаласіла — той самай жніўнаю песняй — жалейка. Сіратлівая, сумная песня!..