Сірочы хлеб (Брыль)
Кароткае змесціва
Беларуская вёска Галынка, Заходняя Беларусь, 1920-я гады. Данік Малец (Сівы) быў сіратой, якога выхоўвала ўбогая маці-ўдава. Каб дапамагчы ёй, хлопчык разам з сябрамі ганяў свіней і кароў, але марыў пра школу.
Палітычны актывіст Мікола Кужалевіч стаў для Даніка прыкладам, ад яго хлопчык навучыўся беларускай азбуцы. За сваю дзейнасць супраць польскай школьнай сістэмы Міколу неўзабаве арыштавалі.
У школе польскі настаўнік Цаба ставіўся да Даніка пагардліва. Але ў чацвёртым класе, у мястэчкавай школе, хлопчык сустрэў добрую і спагадлівую пані Мар'ю, якая выкладала беларускую мову. Данік шчыра палюбіў новую настаўніцу і стаў бліскучым вучнем. Аднак пасля інцыдэнту, калі паліцыя збівала жанчыну перад вокнамі школы,
Данік памкнуўся наперад, хацеў ёй крыкнуць нешта такое, пасля чаго яна назаўсёды перастала б для яго быць настаўніцай, а ён — яе вучнем... Ды вось пані Мар'я закрыла аберуч твар, і плечы яе задрыжалі.
За акцыю супраць гвалтоўнай паланізацыі Даніка выгналі са школы, і ён мусіў вярнуцца да пастухоўства. Маці участкавалася пашыць сына, атрымала грошы ад сваяка з-за граніцы, але больш дапамогі не прыйшло. Пачаўся звычайны для яго цяжкі хлеб — хлопчык мусіў ісці ў пастухі да пана, але не губляў упартасці і надзеі на далейшае жыццё.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Назвы раздзелаў з'яўляюцца рэдактарскімі.
Раздзел 1. Жыццё Даніка ў вёсцы Галынка
У вёсцы Галынка жыў хлопчык Данік Малец, якога за светлыя валасы празвалі Сівым. Ён быў сіратой – бацьку забілі на вайне з польскімі панамі ў 1920 годзе. Данік жыў з маці Зосяй, якая была ўдавой і вельмі беднай. Хлопчык пасвіў свіней і дапамагаў маці па гаспадарцы.
Аднойчы, калі Данік пасвіў свіней, на яго напалі сыны мясцовага солтыса Палуяна. Старэйшы з іх, Павел, ударыў хлопчыка кіем па галаве. Даніка абараніў малады мужчына Мікола Кужалевіч, які прагнаў нападнікаў і суцешыў хлопчыка.
Раздзел 2. Новыя боцікі і чаканне школы
Пад восень Зося купіла Даніку першыя ў яго жыцці боцікі. Яны былі чорныя, бліскучыя, з чырвонымі падэшвамі. Хлопчык не мог дачакацца, калі зможа іх абуць, бо праз тры дні ён павінен быў пайсці ў першы клас.
Данік успамінаў пра сустрэчу з настаўнікам, панам Цабам, які аднойчы сустрэў яго на шашы. Настаўнік назваў яго "пан Даніла Малец" і абяцаў даць кніжку з цацкамі, калі хлопчык прыйдзе ў школу. Данік не ведаў, ці верыць яму, але вельмі хацеў пайсці ў школу.
Раздзел 3. Першы вопыт школы і сяброўства з Міколам
Пан Цаба стрымаў слова і даў Даніку кніжку з цацкамі, якую назваў "элемэнтаж" (буквар). Хлопчык хутка асвоіў літары, хоць і меў цяжкасці з некаторымі польскімі гукамі. Ён старанна вучыўся, але часта не разумеў сэнсу некаторых слоў у вершыках.
Аднойчы Данік не змог зразумець слова "храпка" ў польскім вершы. Ён вырашыў спытацца ў Міколы Кужалевіча. Калі хлопчык прыйшоў да яго, Мікола не змог адказаць, але прачытаў яму верш Янкі Купалы пра беднага хлопчыка-пастушка.
«Не плач, маці, і не злуйся На жыццё, Як я ў сілачку ўбяруся, Змагу ўсё». Вось так, брат, і запісана. Зразумела? У адказ Данік змог вымавіць толькі сваё «ыгы». За яго адказала маці.
Пасля гэтага Мікола пачаў вучыць Даніка беларускай грамаце. Ён паказаў хлопчыку трыццаць дзве літары роднай мовы. Данік з вялікай прагнасцю вучыўся чытаць па-беларуску.
І была пасля вечара ноч, у якую ў старой, занесенай снегам хаціне доўга не мог заснуць маленькі чалавек... з мужыцкай прагнасцю на ўсё жыццё запамінаў трыццаць дзве літары ўжо не чужое граматы.
Раздзел 4. Школьнае жыццё і адносіны да настаўніка
Данік вучыўся ў трэцім класе. Ён сядзеў за старой партай, на якой калісьці вучыўся і яго бацька. Настаўнік пан Цаба быў строгі і несправядлівы. Ён часта ставіў вучняў у куток за дробныя правіннасці. Аднойчы Данік напісаў сваё імя па-беларуску на парце, і настаўнік паставіў яго на калені.
Пан Цаба быў вядомы як "панскі падліза". Ён часта запрашаў да сябе пана Вільчыцкага з маёнтка, а таксама трымаў наймічку Акуліну. Дзеці ведалі, што настаўнік забіваў свіней і прадаваў мяса.
Данік не сказаў, не назваў свайго сапраўднага настаўніка. І не скажа. Не пану аб гэтым казаць!.. Чатыры месяцы прайшло з таго дня, калі ў іхняй Галынцы... быў сход, на якім сяляне дамагаліся ад паноў школы на роднай беларускай мове.
На тым сходзе Мікола Кужалевіч выступаў за беларускую школу. Праз месяц яго арыштавалі і павялі праз вёску. Данік з іншымі хлопцамі ішоў за імі, але не мог дапамагчы свайму сябру.
Раздзел 5. Урок беларускай мовы і расказ пра Міхаську
Данік пачаў вучыцца ў мястэчковай школе, у чацвёртым класе. Яго выхавацелькай стала пані Мар'я, жонка кіраўніка школы. Яна была маладой, прыгожай і добрай настаўніцай, якая ведала беларускую мову і вяла ўрокі роднай мовы.
На адным з урокаў беларускай мовы пані Мар'я чытала вучням навелу Цёткі "Міхаська". Гэта была гісторыя пра хворага хлопчыка-сірату, якога ніхто не любіў. Ён знайшоў параненага жорава і выратаваў яго. Калі Міхаська памёр, жораў ішоў за яго труной, а потым узняўся і паляцеў.
Данік быў уражаны гэтай гісторыяй. Ён параўноўваў сябе з Міхаськам, хоць і разумеў, што яго жыццё не такое цяжкае. У Даніка было шмат радасных успамінаў пра летнія дні, калі ён з сябрамі купаўся ў Нёмане, лавіў рыбу, гуляў у лесе.
Хлеб сірочы, вядома, нялёгкі, аднак пра яго пакуль што больш думала мама. Сівы ўспамінае, як яны, галынкаўскія пастухі, збіралі жоўтую лотаць на залітых вясновай вадою паплавах...
Пані Мар'я заўважыла, што Данік не выконвае заданне, а толькі слухае яе чытанне. Яна пакарала яго, пакінуўшы пасля заняткаў у класе.
Раздзел 6. Пані Мар'я і складаныя пачуцці Даніка
Калі Данік стаяў у класе пасля заняткаў, ён убачыў праз акно, як на ганку пастарунка (паліцэйскага ўчастка) стаяў паліцыянт. Недалёка ад школы жанчына галасіла, просячы адпусціць яе сына. Паліцыянт пайшоў да яе з пагрозай.
Данік не вытрымаў і закрычаў у фортачку: "Мам-ма!". Пані Мар'я схапіла яго, зняла з падаконніка і закрыла фортачку. Яна заплакала, а Данік адчуў злосць і расчараванне. Ён думаў, што настаўніца такая ж, як і ўсе паны, што яна не разумее яго болю.
Пані Мар'я спрабавала суцешыць хлопчыка, але ён не хацеў слухаць яе. Данік адчуваў, што страціў нешта важнае – веру ў тое, што настаўніца адрозніваецца ад іншых паноў. Ён не мог нават сказаць ёй "да пабачэння", калі яна выпусціла яго з класа.
Вы тут усе не любіце паноў. А я — таксама палячка. І гэта, хлопчык, не адно і тое ж. І ў нас, у Польшчы, усякія людзі ёсць. Ты зразумееш мяне, калі падрасцеш.
Раздзел 7. Грошы ад дзядзькі Пятруся
Аднойчы Даніку прыйшло пісьмо і грошы ад дзядзькі Пятруся, бацькавага брата, які жыў у Савецкім Саюзе. Дзядзька прыслаў трыццаць рублёў золатам, каб хлопчык мог вучыцца. У пісьме ён назваў Даніка "сынам брата майго Івана, які аддаў жыццё за савецкую ўладу".
Зося была шчаслівая ад нечаканых грошай. Яна разам з братам Кастусём і сынам пайшла на пошту, каб атрымаць іх. Па дарозе яны абмяркоўвалі, як выкарыстаць грошы.
Данік марыў пра тое, што цяпер зможа працягнуць вучобу ў чацвёртым класе ў мястэчку. Раней пан Цаба казаў, што хлопчык не зможа вучыцца далей, бо ён бедны і сірата. Але цяпер, з грашыма ад дзядзькі, усё магло змяніцца.
«А ці добра, што я пайду туды, што я хачу вучыцца, хоць і па-польску? Што ж я — хачу панам Цабам зрабіцца?.. Ды дзядзька ж піша, каб я вучыўся! У школе буду вучыцца па-польску, а дома — па-свойму.
Данік разумеў, што школа ў мястэчку таксама польская, але ён вырашыў, што будзе вучыцца па-польску ў школе, а дома – па-беларуску. Ён марыў стаць разумным, як яго бацька, дзядзька Пятрусь і Мікола Кужалевіч.
Раздзел 8. Абаранкі для бедных вучняў
У чацвёртым класе Данік сядзеў за першай партай разам з Санькам Сурновічам, якога празвалі Матэйкам за яго здольнасці да малявання. Хлопчыкі пасябравалі, хоць Санька быў на год маладзейшы за Даніка.
Аднойчы на вялікай пераменцы Данік дастаў з-пад парты вялікую вязку абаранкаў і пачаў раздаваць іх некаторым вучням па спісу, які чытаў Санька. Гэта былі дзеці з бедных сем'яў, якія не маглі дазволіць сабе прынесці з дому бутэрброды.
Чэсік Бэндзіньскі, сын каменданта пастарунка, абвінаваціў Даніка ў тым, што ён арганізаваў "камуну". У гэты момант у клас увайшла пані Мар'я. Яна спытала ў Даніка, навошта ён купіў абаранкі. Хлопчык схлусіў, што ў яго сёння дзень нараджэння.
Пані Мар'я ўзяла спіс, які трымаў Санька, але не стала сварыцца. Яна толькі папрасіла Даніка больш так не рабіць, нават у дзень нараджэння. Пазней Санька сказаў Даніку, што настаўніца добрая і не раскажа нікому пра іх спіс.
Раздзел 9. Візіт да хворай настаўніцы
У лютым пані Мар'я цяжка захварэла. Яе адвезлі ў бальніцу, а потым яна ляжала дома. Замест яе ў класе з'явілася новая настаўніца – панна Рузя, якую вучні празвалі "Дзеўкай у розуме". Яна была строгай, крыклівай і любіла ставіць адзнаку "тры з мінусам".
Аднойчы панна Рузя папракнула вучняў, што яны не наведваюць сваю хворую настаўніцу. Пасля заняткаў дзеці пайшлі да пані Мар'і. Данік першы ўвайшоў у пакой, дзе ляжала настаўніца. Яна абрадавалася, убачыўшы яго, і нават пацалавала ў лоб.
Пані Мар'я распытвала Даніка пра вучобу, а потым папрасіла яго падаць ёй кнігу і ручку. Яна нешта напісала ў кнізе і падарыла яе хлопчыку, папрасіўшы нікому не паказваць. Гэта была кніга Балеслава Пруса "Навелы".
«Даніку Мальцу, майму светлавокаму хлопчыку, каб дачакаўся светлага жыцця. М. Анджэеўская». Ужо ніколі, мусіць, яму не ўбачыць яе, не пачуць яе голасу. Мікола прыйдзе, — увосень канчаецца яго тэрмін.
У гэты момант у пакой увайшоў сын настаўніцы Адась, а потым з'явіўся і муж пані Мар'і – пан кіраўнік. Ён быў незадаволены, што дзеці прыйшлі, і хутка выправіў іх.
Раздзел 10. Урок гісторыі і сутыкненне з паліцыяй
На ўроку гісторыі Польшчы панна Рузя выклікала да дошкі Янку Цівунка, якога празвалі Лычыкам. Ён павінен быў расказаць пра польскага караля Яна Трэцяга Сабескага, які перамог туркаў пад Венай. Янка заблытаўся і не змог адказаць "сваімі словамі", як патрабавала настаўніца.
У гэты момант у дзверы пастукалі, і ў клас увайшла пані Мар'я. Яна была бледная, з запалымі вачыма. Настаўніца сказала, што прыйшла толькі зірнуць на дзяцей, бо да вясны не зможа вярнуцца ў школу. Дзеці кінуліся да акон, махаючы ёй рукамі, калі яна выйшла.
Данік узлез на падаконнік, каб лепш бачыць настаўніцу. Яму здалося, што апошні раз, калі яна азірнулася і памахала рукой, гэта было адрасавана менавіта яму – апошняе "да пабачэння" назаўсёды.
Раздзел 11. Выгнанне са школы і праца пастухом
Даніка выключылі са школы. Гэта адбылося пасля таго, як ён з сябрамі вырашыў, што на пераменках яны будуць гаварыць толькі па-беларуску, а хто скажа слова па-польску – заплаціць пяць грошаў штрафу. Чэсік Бэндзіньскі данёс на іх.
Пані Мар'я ўсё яшчэ хварэла, і за Даніка не было каму заступіцца. Кіраўнік школы выключыў толькі яго, бо хлопчык не выдаў нікога з тых, хто ўдзельнічаў у змове.
Пасля выключэння са школы Данік пайшоў працаваць падпаскам у панскі маёнтак. Ён дапамагаў старому пастуху Мікіту пасвіць кароў.
Раздзел 12. Жалейка дзеда Мікіты і мары Даніка
Аднойчы раніцай, калі Данік і дзед Мікіта пасвілі панскі статак, яны сустрэлі солтыса Палуяна. Ён размаўляў з панам Вільчыцкім пра куплю сенажаці. Калі Данік не зняў шапку перад панам, солтыс абурыўся і назваў яго "бальшавіком".
Пасля гэтага дзед Мікіта дастаў з-за пазухі жалейку і пачаў іграць журботную песню. Данік слухаў і думаў пра сваё жыццё. Ён дастаў з-за пазухі кнігу, падараваную пані Мар'яй. Хлопчык хацеў прачытаць яе дзеду, каб той даведаўся пра сапраўдных людзей з Польшчы, такіх як пані Мар'я.
«З песні, Даніла, слова не выкінеш, — сказаў ён, — а плачучы — рота ніхто не паправіць». Над лугам загаласіла — той самай жніўнаю песняй — жалейка. Сіратлівая, сумная песня!..