Тартак (Пташнікаў)
Вельмі кароткі змест
Беларуская вёска, 1943 год. Падчас Вялікай Айчыннай вайны немцы загадалі жыхарам вёскі Дальва сабраць тры тоны жыта і вывезці ў Краснае. Наста вярнулася з лесу з жытам, схаваным у ямах, каб выканаць нямецкі загад.
Калі немцы і ўласаўцы сабралі ўсіх жыхароў каля Міронавай хаты, яны пагразілі расстраляць усіх і спаліць вёску за сувязь з партызанамі. Аднак немец вырашыў даць ім шанц — сабраць патрэбную колькасць жыта. Наста выйшла наперад і сказала, што ў яе ёсць закапанае жыта ў лесе.
Ля варот заплакаў Валодзя... - Ма-а-мка... Я жыць хачу!.. Я жыць хачу!.. Яна нагнулася да яго - ён схапіў яе за нажутку, за рукавы ля лакцей, і пацалаваў у шчаку.
Пасля збору жыта падводчыкі з вёскі — Наста, Махорка, Боганчык, Панок, Янук, Алёша і Таня — павінны былі везці яго ў Краснае. У дарозе іх спаткалі розныя небяспекі: Алёша заснуў на возе і напалохаў усіх, Таню параніла куля.
Падводчыкі спрабавалі дабрацца да Людвінова, але вёска гарэла. Яны павярнулі на Завішына, потым праз лес да Тартака. Усю дарогу іх суправаджалі страхі, холад, голад і стомленасць. Немцы патрулявалі дарогі, а ў лесах хаваліся партызаны.
Раніцай немцы затрымалі падводчыкаў і пачалі канваіраваць мужчын. Малады немецкі афіцэр праверыў дакументы і загадаў ім ехаць наперадзе да Краснага. Аднак каля моста пачалася стральба — партызаны напалі на немцаў.
У бою загінулі Махорка, Янук, Панок і Боганчык. Алёша ўцёк у пашчу вёскі, дзе ўбачыў толькі белыя печы — астаткі спаленых хат. Наста, параненая, цягнула Таню ў лес, але іх схапіў немец. Вёска была знішчана, людзі загінулі ці рассеяліся.
Трагедыя падводчыкаў стала сімвалам лёсу мірнага насельніцтва ў гады вайны — людзей, якія апынуліся паміж агнём партызан і немцаў.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Назвы раздзелаў у пераказе — умоўныя.
Раздзел 1. Дарога з лесу: Наста нясе жыта пад прымусам немцаў
Наста вяртаецца з лесу з мехам жыта на спіне, выконваючы загад немцаў. Дарога цяжкая, мех спаўзае, і яна вымушана часта спыняцца. Жыта яна схавала ў куфры ў яме перад блакадай, баючыся, што не хопіць, каб аддаць немцам. Яна ўспамінае, як прасіла ўласаўцаў прапусціць яе да ям.
Яна ўспамінае лунінцаў, якія стаялі ў іх хаце перад блакадай, і бляшанку ад патронаў, якую яны пакінулі. Цяпер Наста выкарыстоўвала яе, каб насыпаць жыта ў мех. Спякота, пот залівае вочы. У вёсцы страляюць. На могілках цяжка ісці па пяску. Уласаўцы расцягнулі платы ля Боганчыка. Наста не заходзіць дадому, а прыхіляецца да плота, каб адсапсціся.
Раздзел 2. Грэбля ў агні: калона сялян пад абстрэлам
На грэблі калёсы калыша. Буланчык, конь Насты, б'е ў хамут. Наста злізае з воза, бо ў яе звяло ногі. Яна апошняя ў калоне і павінна даганяць астатніх. Суставы ныюць, і яна ідзе, як качка. З-пад калёс падымаецца пыл. Няма чым дыхаць, і Наста выцірае твар хусткай. Яна ўспамінае раку і спалены мост, партызан і немцаў.
Падводы расцягнуліся па грэблі. Наста бачыць Івана Боганчыка. На Кур'янаўшчыне гудуць самалёты. Наста бачыць, як на лес падае чырвонае полымя. Стаіць духата. Сонца паўзе на захад. Ззаду закудахкаў кулямёт, і захлопалі стрэлы. Наста думае, што ўласаўцы баяцца лесу або хтосьці ўцёк з вёскі.
Раздзел 3. Раненая Таня: паніка і першыя страты
Таня ўспамінае, што не зачыніла дзверы ў хаце і сенцах. Яна ўяўляе, як яны разышліся, калі яна выбегла з хаты. Маці ляжыць хворая ў запечку, і з вуліцы ўсё відаць. Таня злуецца на сябе за забыўлівасць, але шкадуе маці. Яшчэ раніцай маці была нядужая і не хацела ехаць у Карчаваткі, паслаўшы Таню адну.
З-за лесу было ціха, і людзі насцярожыліся. Янук трубіў, гонячы кароў на пасеку за Карчаваткі. Адтуль у вёску ішлі партызаны. Таня бачыла іх з двара. Раптам над лесам узляцела ракета. Стала ціха. Загрымела за вёскай. Маці выйшла на двор і папрасіла Таню запрагаць кабылу. Таня бачыла партызан ля моста. Калі яны выйшлі з маці на двор, над вёскай зноў зараўла «рама».
Раздзел 4. Спрэчкі падводчыкаў: планы ўцячы ў Людвіноў лес
Пасля ранення Тані падводчыкі спыніліся. Наста перавязвае Таню падалом сваёй кашулі і кужэльным мяшком. Таня адчувае моцны боль у назе і смагу. Наста спрабуе вырашыць з мужчынамі, што рабіць з параненым дзіцем. Боганчык апраўдваецца, што гэта не ён выправіў Таню ў падводчыкі.
Ён баіцца, што яго аднаго пакараюць за ўсю вёску. Наста нагадвае, што ў вёсцы засталіся іх дзеці. Панок прапануе ехаць у Людвінова, дзе можна схавацца ў лесе, бо немцы туды не пойдуць. Махорка згаджаецца, дадаючы, што татарам усё роўна, дзе памерці.
Наста абураецца, што мужчыны гатовыя кінуць вёску на волю немцаў. Боганчык крычыць на Насту, баючыся, што яна выдасць немцам, што ён вязе жыта. Махорка кажа, што яму ўсё роўна, што будзе з вёскай, бо ён ужо вырваўся з яе. Ён нагадвае Насце, што ў вёсцы засталіся яе дзеці.
Раздзел 5. Агонь у Людвінове: засадка і разгром калёны
Боганчык успамінае, як да вайны за Сушкавам стаяў крыж, а цяпер там растуць елкі і ляжыць каменне. У лагчыне горача, коні храпуць ад пылу. Боганчык бачыць, як гарыць балота ля вёскі, а за лесам падымаюцца слупы дыму, і чуе глухія выбухі. Яму ўяўляецца, што ён у доце пад Красным, ля кулямёта.
Ён успамінае, як мужчыны з Дальвы прыйшлі ў Краснае па павестках, а яго адлучылі і павялі назад, у часць. Праз два дні яны занялі доты пад Красным. Боганчык бачыць кроплі расы на траве над байніцай і адчувае пах вільготнай зямлі. Раптам ён чуе рокат і бачыць танкі на шашы ля лесу.
Страсанула дот, і капітан скамандаваў агонь. Зямля дрыжала, і саракапяткі пачалі біць. Боганчык ціснуў на гашэтку кулямёта і бачыў два танкі ў дыме. Калі яго схапілі за плячо, ён не мог адарваць пальцаў ад гашэткі. Капітан крычаў, каб спыніць стральбу, бо танкі абышлі іх злева. Боганчык саскочыў з воза, каб ля лесу звярнуць жарабка адразу на загуменне.
Раздзел 6. Завішынскі брод: пад абстрэлам самалётаў
Алёшу зноў пачынае хиліць у сон. Ён адчувае мяккасць мяхоў пад бокам і думае, што яны аб'ехалі Людвінова і накіроўваюцца лесам у Завішына. Яго калыша на мяхах, і ён успамінае, як дома, за хатай, яны зрабілі арэлі. Слупы для арэляў ставілі ўсёй сям'ёй, нават маці дапамагала.
Не было толькі Юзюка, які павёз кутузаўцаў за раку ў Камена. Кутузаўцы забралі коней з усёй вёскі. Арэлі зрабілі з дошкі, якую бацька вышчапаў з калодкі і ачасаў габелькам. Калі слупы паставілі, Алёша стаў на лавачку і пачаў качацца. Бацька падштурхнуў яго, і Алёша паляцеў уверх, да акна. Маці крычала, каб ён не зламаў галаву.
Раздзел 7. Успаміны пра Вандзю: начны рух праз лес
Алёша ўспамінае, як Юзюк прывёз Вандзю ў вёску зімой, калі ставілі каруселі, а «Жалязняк» займаў Даўгінова. Ён не бачыў яе доўга, але чуў, што партызаны пасялілі яе з маці ў хаце Петрусіхі. Юзюк казаў, што конь сам прывёз Вандзю з маці да Петрусіхі.
Праз тыдзень Вандзя прыйшла з Таняй да іх на каруселі. Яна пералезла цераз плот і пачала качацца, але баялася. На ёй была белая сукенка і шэры свэтар. Валасы ў Вандзі былі русыя, заплетены ў тоўстую касу. Твар у яе быў круглы, вочы шэрыя і чыстыя. Алёша ніколі не бачыў такой зграбнай дзяўчыны. У першы дзень Вандзя не была на каруселях доўга.
Раздзел 8. Светлае месяцовае поле: сустрэча з ласям і авіяналёт
Панок чуе рык лася, які застаўся ззаду. Ён успамінае падзеі раніцы ў Карчаватках, калі яны хаваліся ў Лазе. Ён баяўся раскласці агонь з-за туману. Яго дзеці спалі на стажары, а Верка трымала на руках Ваню, абкручанага хусткай. Верка сядзела з дзіцем на каленях, і Панок бачыў бутэлечку з малаком пад яе пахай.
Туман быў халодны, і Панока пачаў душыць кашаль. Ён стараўся кашляць ціха, каб не разбудзіць дзяцей, але Верка ўсё роўна натапырылася. У Карчаватках было ціха, і ўзышло сонца. Панок бачыў, як растаптаў пень, і машка скакала з-пад яго ног. На крыніцы турчэлі жабы, а ў ельніку каркала варона.
Калі яны прыйшлі за Махоркам у соснік, Алёшу здалося, што ў высокай белай мятліцы ляжыць конь. Махорка загаманіў, што гэта лось. Лось быў кароткі і тоўсты, але здаваўся вялікім. У яго была шырокая і кароткая шыя, і на ёй расла маленькая грыва. Галава ў лася была доўгая, вузкая, з гарбом ля храп і з вялікім бліскучым вокам. Лось захроп і пачаў круціць галавой. Пасля сцішыўся і стаў часта дыхаць.
Падумала была раптам, стаўшы на двары: як гэта - нічога не браць з сабой? Усё ж перад вачыма... На смерць пагоняць. Усёй вёскай. З малымі...
Раздзел 9. Дарога ў імшары: згасае надзея і кашмары Янука
Янук ляжыць на возе, думаючы пра боль у нагах і плячах. Ён адчувае сябе знясіленым і лічыць, што не зможа ўстаць з воза да самага Краснага. Сонца даўно зайшло, а над Людвіновам стаіць слуп дыму. Янук успамінае, як летам вечарамі бывае ціха, асабліва калі едзеш з Карчаватак на ферму.
Ён успамінае, як заснуў вясной на прызбе і чуў цішыню. Тады ў яго ўжо быў сын Піліп, а цяпер ёсць унук Колечка. Ён чуў гром і трактар на ферме, часам яму здавалася, што ён чуе стук сякеры і бразгат клямкі. Янук разумее, што памятае толькі знаёмыя гукі. Ён чуў яшчэ стрэлы паблізу.
Раздзел 10. Прачыненне на світанку: безвыходнасць каля Тартака
Махорку мучыць сон пра пажар у Дальве. Ён прачынаецца ад стуку ў акно і бачыць, што ў хаце відно, як у печы. Ён разумее, што нешта гарыць. На двары крычаць пра пажар. Махорка выбягае на вуліцу і бачыць, што гарыць вёска. Ён спрабуе тушыць пажар, але вецер разносіць агонь.
Панок кажа, што ўжо дзень. Махорка бачыць, што ўперадзе стаіць Боганчык. Наста і Янук таксама не спяць. Чуваць гул машын. Махорку трасе ад холаду. Ён аглядаецца і бачыць, што яны стаяць на дарозе каля Тартака. Віднее. Займаецца зара. На траве раса. З пасекі дзьме халодны вецер.
Раздзел 11. Дзіцячыя сны Алёшы: калона вяртаецца і зноў трапляе пад агонь
Алёшу здаецца, што ён чуе, як маці працуе рыдлёўкай у хлеве, перасыпаючы пясок. У хлеве пахне свежым дрэвам, маці падмяла памост і згрэбла леташняе сена на працівень. Алёша адчувае, як колецца патруха ў ногі. Маці загадвае Алёшу прыбраць патруху з праціўні, каб было чым падсцілаць карове.
Носячы круглякі, маці спыняецца і слухае гул самалётаў. Алёша таксама чуе гул. Яны пакідаюць толькі два старыя круглякі ля сцяны, дзе стаяць рыдлёўкі. Алёша бярэ старую рыдлёўку і пачынае капаць пад памостам. Смярдзіць мышамі. Маці загадвае яму капаць у штых і адкідаць пясок на праціўню.
Мужчыны!.. Немцы!.. - закрычала раптам Наста на ўвесь голас, дзярката і сіпла, як на марозе. Яна была цяпер з возам ззаду на самай гары... Алёшу здалося, што закрычала маці.
Раздзел 12. Немецкі захоп: мужчын выганяюць з падвод
Алёша бачыць накіраваны на яго аўтамат і немца ў сівым адзенні. Немцы зганяюць мужчын, у тым ліку Янука, у адно месца, прымушаючы іх падняць рукі. Алёшу таксама прымушаюць далучыцца да іх. Немцы пачынаюць аглядаць падводы, высыпаючы жыта з мяхоў. Наста спрабуе нешта даказаць немцам, але яе не слухаюць.
Немцы абшукваюць мужчын, але Алёшу не чапаюць. Адзін з немцаў загадвае Махорку ісці наперадзе. Мужчыны пачынаюць рухацца па дарозе, а ззаду іх канваіруюць немцы. Наста працягвае крычаць, але яе ўжо не відаць. Алёшу ахоплівае жар.
Раздзел 13. Пахі ў Краснае: допыт і прымус да рэйду
Махорка падымае Алёшу, у якога ідзе кроў з носа. Ззаду паказваецца немец і загадвае Махорку вяртацца да мужчын. Махорка думае, што іх павядуць назад, а потым пагоняць наперадзе, і яго ахоплівае дрыжыкі. Узяўшы Алёшу за руку, Махорка ўспамінае, як яны ездзілі ў Рагозіна па зіме.
Два тыдні стаяла адліга, ішоў дождж, а потым раптоўна ўдарыў мароз. Дарогі развезла, ногі правальваліся ў ваду. Пасля адлігі ўзяўся мароз, і вечарам пачаў сыпаць снег. Махорка ішоў збоку ад воза, і на яго ляцелі пырскі лёду. Ногі змоклі ў валёнках, рукі змерзлі без рукавіц. Конь цяжка цягнуў воз, рыпячы аглоблямі.
Уласавец нагнуўся, каб дастаць клубочак... Пад лавай загрукалі кавалкі толу, моцна, на ўсю хату, - рассыпалася ад нагі ўся кучка... Наста пачула, як бразнулі, зазвінеўшы аб стол, пруткі.
Раздзел 14. Махоркавы ўспаміны: крывавы бой на дарозе
Панок працягвае араць бульбяное поле, і яму ўяўляецца, што ён вяртаецца дадому, дзе ганяе плугам градкі. Плуг вырываецца, і Панок з цяжкасцю ўтрымлівае лейцы. Ён папраўляе лейцы, замацоўваючы іх на ручцы плуга, якую сам зрабіў. Цяжка каню ісці высокай градой, плуг лезе ў пясок.
Трашчыць сухая бульбоўніца пад нагамі каня, стукае каменне, куры клююць чарвякоў. Пахне зямлёй, гноем, глінай і хрэнам. Пахне бульбай, як у варыўні. На завароце Панок ачышчае паліцу плуга ад зямлі і адпачывае, бачачы чорную градку з бліскучай баразной. Чарвякі вывернуты з зямлі, і куры іх клююць.
Раздзел 15. Апошнія хвіліны Янука: школа, пажар і смерць
Януку, які глядзеў на дарогу з немцамі, здавалася, што ён дома, у Дальве, каля школы. Ён успамінае, як яго сям'я пераехала ў школу пасля пажару. Школа знаходзілася за грэбляй, на ўзгорку каля могілак, пад Сушкавам. Драўляны будынак з чырвоным дахам і вялікімі вокнамі стаяў на высокім каменным падмурку каля дарогі.
Раздзел 16. Таніны гарачкі: ліхаманка і ратаванне Насці
Таню зноў пачынае трасці ля моста, як у халодную ноч пасля пераправы праз раку каля Завішына. Яна думае, што ноччу яе не трасло так моцна, магчыма, яна спала і нічога не памятае. Яна ўспамінае, як немцы падбягалі да воза і забіралі мужчын, а Наста засталася з ёй.
Раздзел 17. Наста ў крыві: пошук дзяцей і адкрыццё пагрома
Насце здаецца, што яна чуе вецер, які б'ецца ў вокны, адчувае холад у плячах, нягледзячы на распаленую печ. Ёй чуюцца гукі ў хаце і хляве: патрэсквае столь, стукае асвер ля студні, шамаціць снег па шыбах. Наста думае пра карову, якая павінна цяліцца, і пра дзяцей, якія спяць у запечку.
Калі Наста адплюшчыла вочы, усюды было ядрана... Сонца стаяла высока - бралася пад паўдня... Яна падумала адразу, што не ведае, дзе ляжыць, - не помніць.
Раздзел 18. Боганчыкаў адчай: уцёкі праз палаючы лес
Боганчык уцякае ад немцаў па лесе, адчуваючы страх і стомленасць. Ён чуе стральбу, якая паступова сціхае, і мяркуе, што немцы адступілі да шашы. Ён спатыкаецца, адчувае пах балота і баіцца, што яго бачна здалёк. Ён адчувае спякоту, расшпільвае кашулю і адчувае горыч у роце.
Пасля яго тузанула ўсяго і скруціла, як у абаранку. Рэзала ў жываце і ціснула за горла... - Да-бі-іце... Дабі-іце... - ён яшчэ крычаў і чуў сам сябе.
Раздзел 19. Адзінота Алёшы: дым і попел над знішчанай вёскай
Вецер гнаў у вочы дым з пяском - дзёр пясок з зямлі, з поля і сек у шчокі... Алёша пачуў, што захлынаецца - няма чым дыхаць... Вецер шалеў: гнаў, не сціхаючы, з гары ад ям, ад вёскі, жарству.