Удовін сын (Якімовіч)
Вельмі кароткі змест
Казачны час. У адным краі дзевяцігаловы змей Цуда-Юда ўхапіў з неба сонца з месяцам. Бедная ўдава мела малога сына, які расказаў купецкаму сыну, што калі б еў добра, стаў бы асілкам і перамог Цуду-Юду.
Купец узяў хлопчыка да сябе і пачаў карміць. Удовін сын стаў дужым. Цар даведаўся пра гэта і загадаў даставіць хлопца ў палац. Цар тры гады карміў яго валоваю печаннню. Удовін сын вырас асілкам і вырашыў ісці шукаць Цуду-Юду разам з царскім і купецкім сынамі.
Яны дайшлі да калінавага моста. Тры ночы запар удовін сын біўся з братамі Цуды-Юды: трохгаловым, шасцігаловым і дзевяцігаловым. Сябры спалі і не прыйшлі на дапамогу. Удовін сын кінуў у хатку рукавіцы, але яны не прачнуліся.
Зняў удовін сын бот з левай нагі і шпурнуў яго ў хатку. ...растрыбушыў яе да самых падвалін. Усхапіліся з пасцелі яго сябры, бачаць: поўны кубак крыві з нажа нацякло...
Сябры прыбеглі і дапамаглі перамагчы апошняга Цуду-Юду. Удовін сын павесіў сонца і месяц на неба. Ён даведаўся, што жонкі Цудаў-Юдаў хочуць помсціць, і знішчыў іх. Удовін сын высватаў малодшую дачку бабы Карготы за цара Пастаянца, які забраў яго каня. Цар загінуў у ўласнай пастцы, а ўдовін сын ажаніўся з дачкою бабы Карготы.
Падрабязны пераказ
Падзел пераказу на главы — умоўны.
Цемра над зямлёй: вдовін сын абяцае вярнуць сонца
У адным краі здарылася вялікая бяда: дзевяцігаловы змей Цуда-Юда наляцеў і ўхапіў з неба сонца з месяцам. Людзі бядавалі і плакалі, бо без сонца было і цёмна, і холадна. У тым краі жыла бедная ўдава з малым сынам, якому было каля пяці гадоў. Цяжка жылося ўдаве ў голадзе і холадзе, але адна ўцеха была — сынок рос разумны і ўдалы.
Недалёка жыў багаты купец, у якога быў сын такіх жа гадоў. Купецкі сын пасябраваў з удовіным. Яны гулялі разам у хаце пры лучыне, а потым выходзілі на вуліцу. Але без сонца было нявесела гуляць. Аднойчы ўдовін сын сказаў купецкаму:
Эх, каб я тое еў, што ты, дык стаў бы асілкам, а тады Цуду-Юду зваяваў бы, сонца-месяц у яго адабраў бы і на неба павесіў бы!
Рост і сіла: харчаванне ў купца і цара
Купецкі сын прыйшоў дадому і расказаў бацьку пра гэтыя словы. Купец здзівіўся і загадаў сыну паклікаць удовінага сына на вуліцу, каб сам паслухаць. Купецкі сын вынес сябру хлеба, і той паўтарыў свае словы пра Цуду-Юду. Купец усё чуў і падумаў, што гэта не просты хлапец. Ён узяў удовінага сына да сябе і пачаў карміць яго тым, што сам еў. Хлопчык рос як на дражджах, праз год-два стаў такі дужы, што мог павалiць самога купца.
Купец напісаў цару, што ў яго жыве ўдовін сын, які бярэцца, як вырасце, зваяваць Цуду-Юду і вярнуць сонца з месяцам на неба. Цар прачытаў і адпісаў, каб зараз жа дастаўлялі ўдовінага сына ў палац. Купец запрог пару коней і павёз хлопчыка да цара. Цар спытаў, чым яго карміць, каб ён вырас асілкам. Удовін сын адказаў, каб кармілі яго тры гады валоваю печанню. Цар загадаў рэзаць валоў і карміць печанню ўдовінага сына. Хлопчык рос яшчэ лепш і гуляў у царскіх палацах з царскім сынам-аднагодкам.
Выпрабаванне булаў і падрыхтоўка да паходу
Мінула тры гады. Удовін сын сказаў цару, што цяпер пойдзе шукаць Цуду-Юду, але хоча, каб царскі сын і купецкі былі ў яго за таварышаў. Цар згадзіўся і паслаў купцу пісьмо, каб сын з'явіўся ў палац. Удовін сын папрасіў цара выкаваць яму булаву на шэсць пудоў, каб было чым ад сабак абараняцца. Купецкі сын папрасіў булаву на тры пуды, а царскі — на два. Цар загадаў кавалям выкаваць тры булавы.
Удовін сын узяў сваю булаву, выйшаў у чыстае поле і шпурнуў яе ў неба. Булава прабыла ў небе тры гадзіны, а калі ляцела назад, ён падставіў правую далонь. Булава трахнулася аб далонь і пераламалася напалам. Удовін сын узлаваўся і загадаў выкаваць яму булаву на шаснаццаць пудоў, купецкаму сыну — на шэсць, а царскаму — на тры. Кавалі выкавалі новыя булавы. Але і гэтая булава пераламалася, калі ўдовін сын падставіў калена. Тады ён загадаў меднікам выліць медную булаву на дваццаць пяць пудоў, каб яна не ламалася. Купецкі сын папрасіў на дзевяць пудоў, а царскі — на шэсць.
Калінавы мост: тры бітвы са змеямі
Удовін сын выпрабаваў медную булаву — шпурнуў яе ў неба, і яна прабыла там цэлы дзень і цэлую ноч. Калі булава ляцела назад, ён падставіў плячо, і яна пакацілася на зямлю цэлая. Удовін сын сказаў, што з такой булавою можна змагацца з паганым Цудам-Юдам. Купецкі і царскі сыны таксама былі рады сваім булавам. Хлопцы развіталіся з бацькамі і падаліся ў дарогу. Яны мінулі тры царствы і дайшлі да калінавага моста. Недалёка ад моста стаяла старэнькая хатка. Удовін сын прапанаваў пераначаваць там і адпачыць. Яны зайшлі ў хатку, дзе старая бабулька прала кудзелю, і папрасіліся пераначаваць. Бабулька дазволіла. Удовін сын даведаўся, што яны трапілі ў царства паганага змея Цуды-Юды.
Прыйшла ноч. Удовін сын паслаў на варту царскага сына. Той узышоў на калінавы мост, але вырашыў лягчы пад мостам, дзе спакайней. Удовінаму сыну не спалося, і ён выйшаў праверыць, ці стаіць царскі сын на варце. Вартаўніка не было. Раптам на паляванне едзе трохгаловы змей, малодшы брат Цуды-Юды. На сярэдняй галаве ў яго сядзеў сокал, збоку бег хорт. Конь заржаў, хорт забрахаў, сокал зашчабятаў. Малодшы Цуда-Юда ўдарыў каня між вушэй і сказаў, што супраціўніка яго тут няма, ёсць толькі ўдовін сын за трыдзевяць зямель, але сюды і воран касцей яго не занясе.
Пачуў гэтыя словы ўдовін сын і адказвае: — Добрага малайца не воран косці заносіць, — ён сам прыходзіць! — Напужаўся змей: — Дык ты тут, удовін сын? — Тут, нячыстая сіла!
Яны пачалі біцца. Тры гадзіны біліся. Удовін сын перамог малодшага Цуду-Юду і збіў яму ўсе тры галавы. Каня пусціў на зялёны луг, харта і сокала ў чыстае поле. А сам вярнуўся ў хатку і лёг спаць. Назаўтра царскі сын прыйшоў з варты. Удовін сын спытаў, як яму вартавалася. Той адказаў, што за цэлую ноч нават птушка блізка не праляцела.
На другую ноч удовін сын паслаў на калінавы мост купецкага сына. Той таксама пахадзіў па мосце і вырашыў лягчы пад мост. У поўнач удовін сын выйшаў праверыць, ці стаіць таварыш на варце. Раптам уз'язджае Цуда-Юда з шасцю галовамі. Конь заржаў, хорт забрахаў, сокал зашчабятаў. Цуда-Юда сказаў, што супраціўніка яму тут няма, ёсць толькі ўдовін сын за трыдзевяць зямель, але воран касцей яго не занясе. Удовін сын адказаў, што добрага малайца воран касцей не заносіць — ён сам прыходзіць. Яны пачалі біцца. Шэсць гадзін біліся. Удовін сын збіў Цуду-Юду ўсе шэсць галоў. Каня пусціў на зялёны луг, харта і сокала ў чыстае поле. А сам вярнуўся ў хатку і лёг спаць.
Пасткі ведзьмаў на зваротным шляху
Настала трэцяя ноч. Удовін сын выправіў бабульку ў клуню начаваць, а сам убіў у сцяну нож, падставіў кубак і сказаў сябрам, што калі ў кубак капне з нажа кроў, дык яны павінны бегчы яму на дапамогу. Каб сябры не паснулі, даў ім карты і загадаў гуляць у воза. Але толькі ён выйшаў за парог, як тыя пакідалі карты і леглі спаць. Удовін сын прыйшоў на калінавы мост і стаў на варту. Роўна ў поўнач уз'язджае старэйшы Цуда-Юда з дзевяццю галовамі. На грудзях у яго месяц зіхаціць, на сярэдняй галаве сонца гарыць. Конь упаў на калені, моцна заржаў, хорт забрахаў, сокал зашчабятаў. Цуда-Юда ўдарыў каня між вушэй. Конь сказаў, што апошні раз гаспадар на ім на паляванне едзе. Цуда-Юда адказаў, што супраціўніка тут няма, ёсць толькі ўдовін сын за трыдзевяць зямель, але воран касцей яго не занясе.
Цар Пастаянец і страчаны конь
Удовін сын адказаў, што добрага малайца воран касцей не заносіць — ён сам прыходзіць. Яны пачалі біцца. Удовін сын збіў Цуду-Юду тры галавы, але перамагчы не мог. Ён просіў перадыху, адышоўся ўбок, зняў з левай рукі рукавіцу і кінуў у хатку, але сябры спалі. Пачалі зноў біцца. Удовін сын збіў яшчэ тры галавы, сам па калені ў крыві стаіць, але астатнім галовам рады даць не можа. Зноў просіў перадыху і шпурнуў другую рукавіцу ў хатку. Хатку па самыя вокны сарвала, але сябры спалі. Удовін сын траха не па пояс у крыві стаіць. Ён зняў бот з левай нагі і шпурнуў яго ў хатку. Хатка растрыбушылася да самых падвалін. Сябры ўсхапіліся, убачылі поўны кубак крыві і кінуліся на калінавы мост. Яны ўтрох збілі астатнія тры галавы. Удовін сын узяў сонца і месяц і павесіў на неба. Святло пайшло па ўсёй зямлі. Людзі выбеглі на вуліцу, радаваліся і грэліся на сонцы.
Сватанне ў бабы Карготы: выпрабаванні і хітрыкі
Сябры вярнуліся да бабулі, збудавалі ёй новую хатку і вырашылі адпачыць. Удовін сын думаў, що Цудаў-Юдаў больш няма, але засталіся іх жонкі-ведзьмы. Ён пераапрануўся і пайшоў у палацы Цудаў-Юдаў. Спытаў, ці не трэба ім парабка. Старэйшая ведзьма адказала, што трэба, бо ўсіх трох мужыкоў іх удовін сын пазабіваў, але яны яго са свету зведуць. Жонка малодшага Цуды-Юды сказала, што яна на дарозе крыніцай разліецца, і калі яны нап'юцца вады, то капцы ім. Жонка сярэдняга Цуды-Юды сказала, што яна салодкай яблыняй зробіцца, і калі яны з'ядуць па яблыку, то больш не захочуць. Жонка старэйшага Цуды-Юды сказала, що яна на сто вёрст квяцістым лугом рассцелецца, а збоку цяністую вярбу паставіць. Калі яны лягуць пад вярбой, то не ўстануць, а конь калі скубне тры разы травы, то і яму больш не жыць.
Перамога над царом і шчаслівы фінал
Удовінаму сыну толькі гэта і трэба было. Ён дачакаўся ночы і, як паснулі ведзьмы, пакінуў палац і бягом да сяброў. Назаўтра яны пайшлі на зялёны луг і палавілі коней Цудаў-Юдаў. Удовін сын сеў на каня дзевяцігаловага Цуды-Юды, купецкі — на каня шасцігаловага, а царскі — на каня трохгаловага. Яны паехалі ў сваё царства. Едучы, яны пад'ехалі да крыніцы. Царскаму сыну і купецкаму так піць захацелася, што вытрымаць не маглі. Удовін сын саскочыў з каня, падышоў да крыніцы і давай біць яе булавою. Збіў так, што адна гразь і кроў засталіся. Ён сказаў, що гэта не крыніца, а іх здрада. Яны паехалі далей і пад'ехалі да яблыні. Таварышы кінуліся да яблыні, але ўдовін сын спыніў іх, падышоў да яблыні і ўдарыў булавою. Яблыня павалілася і завяла. Ён сказаў, що гэта не яблыкі, а іх смерць. Яны паехалі далей і пад'ехалі да квяцістага лугу. Убачылі вярбу цяністую, і ім усім спаць захацелася. Удовін сын падышоў да вярбы і пачаў яе булавою дубасіць. Луг адразу засох, а ад вярбы адны косці засталіся.