Украдзенае маленства (Чорны)
з цыкла «Пошукі будучыні»
Вельмі кароткі змест
Беларуская вёска, 1914-1918 гады. Падчас Першай сусветнай вайны чатырнаццацігадовая Волечка Нявада засталася адна ў роднай хаце, бо бацька быў на вайне і даўно не пісаў. Аднойчы восенню каля яе хаты спыніўся воз з труной, у якой выгнанец вёз памерлага бацьку.
Разам з ім быў хворы палонны немец Густаў Шрэдэр і канваір-салдат. Волечка дазволіла ім пераначаваць. Выгнанец пахаваў бацьку і застаўся ў Волечкі, дапамагаючы ёй па гаспадарцы.
Немец ачуняў і, удзячны за выратаванне, падарыў Волечцы залатыя рэчы, знятыя з забітых афіцэраў. Кастусь застаўся жыць у Волечкі, дапамагаючы ёй араць, сеяць, нарыхтоўваць дровы. Паступова яны прывязаліся адзін да аднаго і сталі сям'ёй.
Праз некалькі гадоў вярнуўся з палону бацька Волечкі, Нявада. Ён знайшоў дачку ўжо дарослай, замужам за Кастусём. У куфры ён выпадкова знайшоў залатыя рэчы з надпісам "Граф Паліводскі". Волечка растлумачыла, што гэта падарунак ад нямецкага палоннага.
У другой частцы аповесці Сымон Ракуцька, селянін з-пад Дзісны, выратаваў параненага графа Паліводскага. Той жыў у яго хаце больш за год, але пасля пагражаў гаспадару зброяй і ўкраў яго каня. Пасля рэвалюцыі Ракуцька пабудаваў новую хату, ажаніўся, у яго нарадзіліся дзеці Тамаш і Лізавета.
Сцяна, глухая і бязлітасная, як вечнасць, замкнулася паміж імі. Бывай, верная сяброўка! Бывайце, дзеці! А можа, адбудзецца цуд? Можа, міне вас лёс без будучыні?
Калі пасля польска-савецкай вайны іх зямля адышла да Польшчы, Ракуцька спрабаваў перайсці граніцу, але быў затрыманы. Жонка з дзецьмі засталіся ў Польшчы, а ён пасяліўся ў СССР. Праз шмат гадоў, пасля далучэння Заходняй Беларусі да БССР, ён знайшоў дачку Лізавету, якая чакала брата Тамаша з польскага войска, і нарэшце ўз'яднаўся з сям'ёй.
Падрабязны пераказ па частках
Назвы частак і іх падзел на раздзелы з'яўляюцца рэдактарскімі.
Частка 1. Ваеннае дзяцінства
Кастусь Лукашэвіч і яго сустрэча з Волечкай
Падзеі адбываліся ў верасні 1914-1918 гадоў, падчас вайны з немцамі. У мястэчку Сумлічы жыла чатырнаццацігадовая Волечка Нявада, якая засталася адна, бо яе бацька быў на вайне і даўно не пісаў лістоў. Дзяўчынка працавала ў полі, аручы зямлю, як і іншыя дзеці, якія ў тыя часы вымушаны былі рана сталець.
Гэтыя гады прымусілі нас змалку дзён прывучвацца да плуга і касы, да пілы і сякеры, да гэбля і долата, да молата і кавадла. Гэтае начынне і прыладдзе... было яшчэ і цяжкае і вялікае кожнаму з нас.
Аднойчы, калі Волечка скончыла працу ў полі, яна заўважыла на шашы трох чалавек з вазом. Двое селі на воз, дзе ляжала труна, а трэці ішоў ззаду. Калі фурманка спынілася непадалёк ад дзяўчынкі, яна ўбачыла, што на труне сядзеў хворы палонны немец, а суправаджаў яго расейскі салдат.
Трэцім быў шаснаццацігадовы хлопец, выгнанец з-пад Вілейкі, які вёз труну з памерлым бацькам. Салдат папрасіў прытулку для хворага немца на ноч, і ўсе разам накіраваліся ў мястэчка. Волечка павяла іх да сваёй хаты.
Хворы немец і яго падарунак
Пасля пахавання бацькі Кастуся, усе вярнуліся ў хату Волечкі. Там яны даглядалі хворага немца Густава Шрэдэра. Дзяўчынка паіла яго малаком, а Кастусь дапамагаў па гаспадарцы. Волечка нават зварыла ежу для ўсіх, хоць у яе амаль не было прадуктаў.
На наступны дзень Кастусь паехаў па фельчара, бо стан немца пагоршыўся. Ён ледзь не патануў у рэчцы, але ўсё ж дабраўся да мястэчка і прывёз фельчара, які агледзеў хворага і сказаў, што той хутка паправіцца.
Фельчар расказаў, што немец зняў з забітых або параненых расейскіх афіцэраў залатыя рэчы, у тым ліку гадзіннікі, пярсцёнкі і крыж, якія належалі графу Паліводскаму. Калі Густаў Шрэдэр ачуняў, ён быў такі ўдзячны Волечцы за клопат, што падарыў ёй усе гэтыя каштоўнасці.
Фельчар таксама прачытаў ліст, які немец напісаў свайму сыну Густаву-малодшаму. У ім ён развітваўся з сынам, думаючы, што памрэ, і прасіў прабачэння, што не зможа забяспечыць яму добрую будучыню. Калі ж немец ачуняў, ён напісаў новы ліст, поўны радасці і ўдзячнасці людзям, якія выратавалі яго.
Вострая радасць агарнула Волечку: яна не адна, тут ёсць асоба, з якою яны ўчора сталі ўдваіх як бы вялікімі на ўвесь свет змоўшчыкамі, разам яны як бы хацелі адгарадзіцца ад усяго свету.
Рашэнне застацца ў Сумлічах
Пасля ад'езду немца з салдатам, Кастусь вырашыў дапамагчы Волечцы з гаспадаркай. Ён заўважыў, што дзяўчынка захварэла пасля таго, як яны ўначы спілавалі сухую хвою ў лесе. Кастусь клапаціўся пра яе, а калі Волечка паправілася, яны разам працавалі: малацілі жыта, сеялі, нарыхтоўвалі дровы на зіму.
Вялікі доктар усялякай хворасці ў чалавечай душы - час - мае вечнага свайго дапаможніка - працу. Можна сказаць з упэўненасцю, што праз гадзіну якую... Кастусь Лукашэвіч не меў у душы ні смутку, ні трывогі.
Хлопец прадаў старога каня Волечкі і купіў ёй пеўня, а свайго каня аддаў дзяўчынцы. Ён таксама паставіў шулы на браму і дапамог з усімі гаспадарчымі справамі. Паступова Кастусь зразумеў, што не хоча нікуды ехаць і жадае застацца ў Сумлічах з Волечкай.
Так прайшла зіма, а вясной Кастусь зноў узараў і засеяў поле. Яны з Волечкай сталі неразлучнымі, разам працавалі і клапаціліся адно пра аднаго. Хлопец пасадзіў клёнак на двары Нявадаў, які з часам прыняўся і пачаў расці.
Частка 2. Агульнае жыццё
Сумесная праца і гаспадарка
Жыццё Кастуся і Волечкі наладжвалася. Яны разам працавалі ў полі, даглядалі гаспадарку, збіралі ўраджай. Кастусь наймаўся на працу з канём, зарабляў грошы і купіў Волечцы новую сукенку. Пазней ён і сам набыў сабе новую вопратку.
Калі скончылася вайна, з панскіх зямель зніклі паны. Кастусь, як і іншыя жыхары, пачаў вазіць з панскага лесу дрэва. Ён складваў яго перад вокнамі хаты Нявадаў, плануючы будаваць новы дом. Так ён канчаткова стаў тубыльцам у Сумлічах, а не выгнанцам.
Як гояцца раны зямлі! Ззяе ямінамі разварочаная рыдлёўкамі зямля... Сонца сушыць скалечанае месца, палошчуць дажджы, абвяваюць вятры. Ідзе час. І няма калецтва: ужо ўсё зарасло травой.
Поле добра радзіла, і гаспадарка квітнела. Кастусь адчуваў сябе шчаслівым, бо знайшоў сваё месца ў жыцці. Ён ужо не ўспамінаў пра сваё мінулае з такім болем, як раней. Праца і клопат пра Волечку і гаспадарку сталі сэнсам яго жыцця.
Волечка таксама змянілася, стала больш сталай і спакойнай. Яна ўжо не была той маленькай дзяўчынкай, якую Кастусь сустрэў у першы дзень. Цяпер яна была мажная і паважная ў рухах, але заставалася такой жа працавітай і клапатлівай.
Ад сяброўства да шлюбу
Паміж Кастусём і Волечкай паступова ўзнікла глыбокае пачуццё. Спачатку яны саромеліся адно аднаго, асабліва калі Волечка апранула новую сукенку, а Кастусь - новую вопратку. Але з часам іх сяброўства перарасло ў нешта большае.
Летам яны разам жалі жыта. Волечка заўважыла першы жоўты лісток, які прыляцеў з лесу, і ўздыхнула: "Глядзі, глядзі, восень!" Кастусь адказаў, што калі ён прыехаў у Сумлічы, восень была пазнейшая. Яны паглядзелі адно аднаму ў вочы, разумеючы, што прайшоў ужо цэлы год іх сумеснага жыцця.
Кастусь угаварыў Волечку не шкадаваць грошай, атрыманых за каня, і набыць крамніны на плацце. Калі ён убачыў яе ў новай сукенцы, то быў уражаны яе прыгажосцю. Волечка таксама ўгаварыла яго набыць сабе новай крамніны.
Аднойчы ўлетку, у зорную ноч, падобную на тую, калі Кастусь упершыню прыехаў у Сумлічы, яны стаялі разам каля хаты і слухалі цішыню. Калі рука Кастуся злавіла плячо Волечкі, яна хістанулася да яго, разумеючы, што ім наканавана быць разам. Так яны сталі мужам і жонкай, і жыццё для іх стала вялікім шчасцем.
Як бязлітасна імчыцца час! І колькі ён ужо адкінуў назад усяго, што было і цяжкім, і страшным! У тую хвіліну ён больш як калі ўглядаўся ў сваю Волечку: рослая, мажная, шчырая сяброўка Кастуся Лукашэвіча.
Частка 3. Вяртанне бацькі
Доўгі шлях Нявады дамоў
У лістападзе 1920 года бацька Волечкі, Нявада, вяртаўся з нямецкага палону дадому. Ён быў змучаны доўгай дарогай, худы, з выцягнутым носам, у зношанай вопратцы, сабранай з розных кавалкаў. Па дарозе ён спыніўся ў Кукавіцкай карчме, дзе сустрэў старога карчмара Шымху.
Карчмар расказаў Няваду пра графа Паліводскага, які цяпер служыў афіцэрам у польскім пагранічным войску. Нявада ж думаў толькі пра сваю дачку, якую пакінуў адну шмат гадоў таму. Ён баяўся, што Волечкі ўжо няма ў жывых.
Бо няма мне жыцця там, дзе не расце тая шыпшына, што ў маім маленстве цешыла мне вочы. Лепш грызці зямлю ў родным кутку, чым каб цябе ліхім ветрам кідала па чужым свеце.
Пераначаваўшы ў карчме, Нявада працягнуў свой шлях дадому. Ён ішоў цэлы дзень, а на наступны дзень убачыў знаёмы зараснік шыпшыны, які рос перад Сумлічамі. Сарваўшы адзіны лісток, які яшчэ застаўся на кусце, ён прыклаў яго да губ і рушыў далей, да роднай хаты.
Сустрэча сям'і і нараджэнне дзіцяці
Калі Нявада падышоў да сваёй хаты, ён быў здзіўлены, убачыўшы новую браму на чэсаных слупах. Каля хаты ляжала сцірта дошчак і чэсанае бярвенне. Ён зразумеў, што нехта чужы гаспадарыць у яго доме, і спыніўся ў нерашучасці.
Раптам з хаты выйшла маладая жанчына, у якой ён пазнаў сваю дачку Волечку. Яна была ўжо не той маленькай дзяўчынкай, якую ён пакінуў, а высокай, прыгожай дзяўчынай, падобнай да сваёй нябожчыцы-маці. Волечка таксама пазнала бацьку і кінулася да яго з крыкам: "Татачка! Галубчык мой!"
У хаце Нявада сустрэў Кастуся Лукашэвіча, які стаў мужам яго дачкі. Хлопец спачатку сумеўся, але потым цёпла прывітаў бацьку Волечкі. Нявада быў уражаны, як добра яны жылі і вялі гаспадарку. Ён таксама даведаўся пра гісторыю з хворым немцам і падарункам золата.
Аднойчы Нявада зазірнуў у куфар і ўбачыў там залатыя гадзіннікі і пярсцёнкі. Прачытаўшы надпіс "Граф Паліводскі" на адным з гадзіннікаў, ён спалохаўся і запытаў у Волечкі, адкуль у іх гэтыя рэчы. Даведаўшыся, што гэта падарунак удзячнага немца, ён супакоіўся і вырашыў забыцца на гэты выпадак.
Нявада хутка ўліўся ў жыццё маладой сям'і. Разам з Кастусём яны пабудавалі новы дом, а клёнак, пасаджаны Кастусём, рос і даваў цень улетку. Жыццё ішло сваім чарадам, спакойна і шчасліва.
Аднойчы восенню Нявада адчуў, што адбылася вялікая падзея. Ён падышоў да новага дома і пачуў, як у ім закрычала дзіця. Гэта нарадзіўся сын Волечкі і Кастуся. Нявада быў шчаслівы, што дачакаўся ўнука і што яго род працягнецца.
Частка 4. Страчаная і знойдзеная сям'я
Выгнанне Сымона Ракуцькі
У мясцовасці далёкай ад Сумліч, кіламетраў за сто, з'явіўся нейкі Сымон Ракуцька, мужчына сярэдніх гадоў, высокі і здаровы. Ён доўга шукаў ціхае і глухое месца, каб асесці там. Нарэшце ён знайшоў такое месца, дзе цякла невялікая рэчка, а паветра было чыстае і здаровае.
Ракуцька быў родам з Дзісненшчыны. Падчас Першай сусветнай вайны ён страціў бацьку і сястру, а з другой сястрой вярнуўся ў родныя мясціны. Там ён знайшоў прытулак у старой хаце, а пазней пабудаваў новую з панскага лесу. Ён выратаваў параненага афіцэра Паліводскага, які пасля выздараўлення пагражаў яму пісталетам і ўкраў яго кабылу.
Пасля рэвалюцыі Ракуцька ажаніўся з жанчынай, якая вярнулася ў сваю старую хату. У іх нарадзіліся дзеці: сын Тамаш і дачка Лізавета. Ракуцька пабудаваў новую хату і вёў гаспадарку, але калі тэрыторыя адышла да Польшчы, яго новай хатай завалодаў маёнтак.
Пасля няўдалай спробы нарадзіць трэцяе дзіця, жонка Ракуцькі захварэла. Ён пайшоў шукаць лепшага жыцця і даведаўся, што на савецкім баку можна атрымаць зямлю. Аднойчы ноччу ён з сям'ёй спрабаваў перайсці граніцу, але іх заўважылі пагранічнікі. Жонка з дзецьмі вярнулася, а Ракуцька застаўся на савецкім баку.
Нехта злы адабраў ад яго яе маленства. Хтосьці злы і чорствы, нехта той, што і яму самому праз увесь век не дае спакою, загарадзіў малому Тамашу дарогу ў будучыню.
Новы дом і пошукі сям'і
Пасля доўгага арышту Ракуцька атрымаў даведку, што мае права жыць усюды, акрамя пагранічных з Польшчай раёнаў. Ён знайшоў новае месца для жыцця, атрымаў зямлю і пабудаваў хату. Але ўвесь час ён сумаваў па сваёй сям'і і не мог забыцца на худзенькага хлопчыка Тамаша і маленькую Лізавету.
Ракуцька працаваў не пакладаючы рук, вёў гаспадарку, рабіў колы і драбіны для людзей. Але галоўнай яго марай было знайсці сваю сям'ю. Ён пачаў пісаць лісты на адрас сваёй старой хаты, спадзеючыся, што жонка з дзецьмі яшчэ жывуць там.
З часам Ракуцька пачаў купляць адзежу для Тамаша на розныя ўзросты: і на дзесяць гадоў, і на дванаццаць, і на пятнаццаць, і на васемнаццаць. Таксама ён купляў плацці і хусткі для Лізаветы. Усё гэта ён складваў у клеці, чакаючы, калі зможа аддаць дзецям.
Ад год той, першай за нашу памяць вайны з немцамі і да дзён нашых... за ўсю гэтую жорсткую эпоху, на мільёнах дзіцячых ілбоў мы бачылі і бачым маршчыну старасці.
Аднойчы, глянуўшы ў люстэрка, Ракуцька заўважыў, што ў яго ўжо сівыя валасы каля вушэй. Ён здзівіўся, бо ніколі не лічыў, колькі гадоў прайшло з таго часу, як ён страціў сям'ю. Але ён не губляў надзеі знайсці сваіх блізкіх.
Сустрэча бацькі і дачкі
У 1939 годзе, калі пачалася Другая сусветная вайна, Сымон Ракуцька даехаў да Слуцка і адтуль пайшоў пешкам на захад. Ён ішоў некалькі дзён, пакуль не дабраўся да мясцін, дзе калісьці жыў. Там ён знайшоў сваю старую хату, якая ўжо амаль развалілася, і новую, якую ён калісьці пабудаваў.
На камені, дзе ён калісьці сустрэў сваю будучую жонку, сядзела маладая дзяўчына. Ракуцька загаварыў з ёй і даведаўся, што яна прыехала чакаць свайго брата, які служыў у польскім войску. Дзяўчына расказала, што яны з маці пакінулі гэтую хату і пераехалі ў іншае месца, бо хата стала зусім старой.
Калі дзяўчына пайшла ў суседнюю хату, Ракуцька зразумеў, што гэта яго дачка Лізавета, якую ён не бачыў столькі гадоў. Яна пісала ліст брату Тамашу, у якім паведамляла, што іх бацька жыве ў Гомельскай вобласці, за Бабруйскам, і што граніцы ўжо няма.
Ракуцька не адважыўся адкрыцца дачцэ і вярнуўся дадому. Там ён знайшоў сваю жонку, якая чакала яго ўсе гэтыя гады. Яны абняліся, і Ракуцька зразумеў, што нарэшце знайшоў сваё шчасце.
Неўзабаве да іх прыйшоў малады салдат польскага войска - іх сын Тамаш. Ракуцька быў уражаны, убачыўшы дарослага сына замест таго худзенькага хлопчыка, якога ён памятаў. Ён адчуў боль ад таго, што нехта ўкраў у яго маленства дзяцей, але быў шчаслівы, што сям'я нарэшце з'ядналася.