Цітаўкі (Кудравец)
Вельмі кароткі змест
Беларуская вёска, прыкладна пасляваенны час. У калгасным садзе стаяў вартавы пост, дзе служыў стары Агей.
Хлопчык Кастусь часта наведваў дзеда, каб адвесці ягоную ўвагу, пакуль яго сябры Валік і Мішка цярэбілі яблыні з рэдкімі яблыкамі-цітаўкамі.
Аднойчы ўвечары хлопцы зноў задумалі набег на сад. Нягледзячы на нежаданне ісці падманваць Агея, Кастусь ўсё ж пайшоў. Каля цяпла яны елі хлеб з салам, слухалі гісторыі пра вайну, але раптам сабака Бобік забрахаў — хлопцаў заўважылі.
Сабака брахаў ужо недзе за пасёлкам. Відаць, хлопцы паспелі рвануць аж туды. Не даходзячы метраў трыццаць да будкі, Кастусь убачыў дзеда. Той ішоў, сагнуўшыся, трымаючы абедзвюма рукамі падол кашулі.
Высветлілася, што ў Агея здарыўся прыступ болю ў баку. Гледзячы на яго пакутлівы твар і дзіўную ўсмешку, Кастусь адчуў віну. Пасля ён адмовіўся ісці ў кіно з Валікам і Мішкам і доўга плакаў, зразумеўшы, што дзеду стала дрэнна менавіта праз іхнюю свавольнасць.
Падрабязны пераказ
Падзел на раздзелы — умоўны.
Традыцыя наведвання саду і стары вартаўнік Агей
У вёсцы існавала традыцыя: пад вечар, калі сонца садзілася за лес, хтосьці з хлопцаў ішоў у будку да старога Агея. Будка стаяла пасярод саду і была амаль нябачная з дарогі. Яна ўяўляла сабой два саламяныя маты, звязаныя ўгары кручанай ракітай, якія служылі і сценамі, і дахам.
У будку ішлі быццам з якой патрэбай, а на самай справе — “загаварваць” дзеда. Трэба было прыдумаць нешта такое, што магло б “завесці” старога вартаўніка.
Часцей за ўсіх у будку хадзіў Кастусь. Дзед давяраў яму больш, чым Мішку і Валіку. Магчыма, таму што дзедава хата і Кастусёў дом стаялі насупраць, або таму, што хлопчык быў самым цярплівым і ўважлівым слухачом.
Відаць, у кожнага чалавека пад старасць набіраецца шмат цікавага і важнага і прыходзіць вострая неабходнасць расказаць аб усім гэтым каму-небудзь. Каму расказваць, часам бывае не так ужо і важна.
Кастусь ідзе да дзеда Агея адцягваць увагу
Аднойчы пасля паўдня Валік сустрэў Кастуся ля магазіна. Ён быў увесь мокры пасля лоўлі ўюноў на сажалках. Адвёўшы Кастуся пад ліпы, Валік прапанаваў зрабіць налёт на сад дзеда Агея, каб нарваць цітавак.
Кастусь спачатку адмаўляўся, баючыся, што дзед здагадваецца пра іх набегі. Але Валік пераканаў яго, сказаўшы, што ў вёсцы будзе кіно "Тры мушкецёры", і яны змогуць аднесці яблыкі кінамеханіку, каб той пусціў іх бясплатна. Кастусь пагадзіўся, але сказаў, што гэта апошні раз.
Калі ў вёску вярталіся каровы, Кастусь, схапіўшы скібку хлеба, выбег з хаты. Маці крыкнула, каб ён не збягаў, бо хутка прыедзе бацька і яны будуць вячэраць. Хлопчык паабяцаў хутка вярнуцца і пабег да саду.
Вячэра ля агню і расповеды дзеда
Ля будкі гарэў агонь. Дзед Агей у новых ботах стаяў пад рабінай і ламаў яловы лапнік. На абрэзаным сучку рабіны вісела аднастволка. Недалёка ад агню сядзеў Бобік, які пазнаў Кастуся і завіляў хвастом.
Дзед даў Кастусю работу - ламаць лапнік. Сам ён пачаў разважаць, што трэба паспяшацца з малацьбой, пакуль Ілля пагоду не папсаваў. Потым сказаў, што хопіць працаваць, і прапанаваў хлопчыку ўзяць яблыкаў з саломы ў будцы.
Ён пацягнуў з кучы новы сук і храснуў аб калена. “Ты што, паглядзець, ці жывы яшчэ дзед Агей, а?” — раптам павярнуў твар да Кастуся, і Кастусь улавіў у шэрых вачах яго вясёлую хітрасць.
Кастусь сказаў, што ў вёсцы будзе кіно. Дзед успомніў, як сам калісьці бегаў глядзець "дзіва". Потым ён дастаў з торбачкі сала і хлеб, і яны пачалі вячэраць "па-мужчынску". Дзед даў Кастусю ражон з сырой галіны, на які той насадзіў сала і падсмажыў над агнём.
Дзед пачаў успамінаць пра вайну, пра тое, як яны ляжалі ў балоце сем сутак акружэння. Але расказ перапыніў Бобік, які раптам забрахаў у бок рабіны, а потым кінуўся ў цемру.
Крадзеж яблыкаў і пагоня Агея
Голас Бобіка чуўся ўжо ў самым рагу саду. Ён адчайна заекатаў, і ўслед за яго скавытаннем пачуўся глухі ўдар у зямлю, потым затарахцелі дробныя. Відаць, нехта скочыў з яблыні, і ўслед за ім пасыпаліся яблыкі.
Дзед закрычаў: "Ах вы, зладзеі!", схапіў ружжо і пабег на сабачы голас. Кастусь нейкі час стаяў нерухома ля агню, потым падаўся следам. Не дабегшы да рога саду, ён зачапіўся за корч і расцягнуўся на ўвесь рост, балюча выцяўшы калена.
Кастусь бег да кузні, дзе, ведаў, чакаюць яго Валік і Мішка. Калі яны свісталі, значыць, набег удаўся, значыць, пазухі і кішэні ў іх набіты яблыкамі. Яны аж рыпяць, калі труцца адзін аб адзін...
Сабака брахаў ужо недзе за пасёлкам. Відаць, хлопцы паспелі рвануць аж туды. Не даходзячы да будкі, Кастусь убачыў дзеда. Той ішоў, сагнуўшыся, трымаючы абедзвюма рукамі падол кашулі.
Вяртанне дзеда, пакаянне Кастуся і нязручная ўсмешка
Убачыўшы Кастуся, дзед жаласна і вінавата ўсміхнуўся: "Яблычкаў сабраў... Буду частаваць цяпер...". Ружжо Кастусь знайшоў ля ствала цітаўкі. На зямлі бялела абабітае лісце, цямнеў вялікі ададраны сук.
Калі Кастусь вярнуўся да будкі, дзед ляжаў ля агню на саломе, падбіўшы пад галаву кажух. Твар яго быў зусім белы, дыхаў ён часта. Дзед сказаў, што ў яго баліць у баку, але гэта пройдзе, трэба толькі супакоіцца. Ён параіў Кастусю паспяшацца, бо пачыналася кіно.
Дзед гаварыў праўду. З пасёлка даносілася лапатанне рухавіка. Кастусь падкінуў у агонь галля. Полымя рванулася ўгору, азарыла дзедаву галаву, будку. І Кастусю здалося, што дзед неяк дзіўна ўсміхаецца.
Калі Кастусь падыходзіў да сяла, з-за кузні вынырнулі Валік і Мішка. Яны спыталі, ці не пазнаў іх дзед. Кастусь у роспачы закрычаў на іх, а потым заплакаў. Пад ліпамі ён сказаў, што дзед нікога не пазнаў, але ён хворы, зусім хворы.
“Добра?.. Ты ведаеш, ён хворы... Зусім хворы...” Кастусь не чуў, як Валік паклаў яму ў кішэню дзве вялікія мяккія цітаўкі — з тых, што не паспелі пагубляць, уцякаючы, не заўважыў, як яны абодва зніклі.
Перад вачыма ў Кастуся стаяў дзед Агей і яго незразумелая ўсмешка. Чаго ён усміхаўся? У кіно ў гэты вечар Кастусь не пайшоў.