Чорная панна Нясьвіжа (Дудараў)
Кароткае змест
Нясвіж, сярэдзіна XVI стагоддзя. Кароль польскі, Жыгімонт Аўгуст, прыехаў у палац Радзівілаў пасля смерці сваёй жонкі, каралевы Барбары Радзівіл. Ахоплены горкім сумам, ён аддаўся журбе і віна.
Блізкія караля занепакоіліся ягоным станам. Прыдворныя прывезлі дзяўчыну Бжэнку, якая ўражвала падабенствам да нябожчыцы. Жыгімонт на імгненне прыняў яе за вяртанне сваёй каханай і заснуў упершыню пасля доўгага беспакойства.
Дзесяць гадоў раней у Вільні малады Жыгімонт Аўгуст пазнаёміўся з Барбарай Радзівіл. Між імі ўзнікла моцнае каханне, і, нягледзячы на супраціў маці-каралеўны і польскай шляхты, яны таемна пабраліся шлюбам.
Каралева Бона, маці Жыгімонта, спрабавала разлучыць закаханых, але кароль пераадолеў усе перашкоды і дамогся прызнання Барбары новай каралевай Польшчы, прыгразіўшы шляхце адправай ад прастола.
Я лепей адракуся ад кароны,
Чым ад яе. I з'еду у Літву.
А Польшча караля хай выбірае
З тых, у каго душы няма, хто не кахае...
Даверлівая Барбара паверыла плёткам і ў роспачы выпіла ціхую атруту, падораную выпадкова. Яна памерла праз паўгода пасля сваёй каранацыі. Звар'яцелы ад жалю кароль пасля яе смерці стаў бачыць прывід Барбары, які ў народзе атрымаў імя Чорная панна Нясьвіжа. Поўны пакуты, Жыгімонт да канца дзён жыцця не змог забыць сваю каханую і нарэшце знік разам з ёй у небыцці.
Падрабязны пераказ па частках
Падзел на раздзелы ўнутры частак – рэдактарскі.
Частка 1. Смерць: Жыгімонт у жалобе па Барбары
Дзеянне пачыналася ў Нясвіжы летам 1551 года. У палацы Радзівілаў князь Радзівіл Чорны, Радзівіл Руды і прыдворны Мнішак абмяркоўвалі стан польскага караля Жыгімонта Аўгуста, які пасля пахавання сваёй жонкі Барбары Радзівіл ужо месяц знаходзіўся ў глыбокай жалобе.
Мнішак, пасланнік каралевы Боны, патрабаваў вярнуць караля ў Кракаў, але Радзівілы тлумачылі, што Жыгімонт не хоча пакідаць месцы, звязаныя з памяццю пра Барбару. Кароль блукаў як цень, пастаянна плакаў і піў віно.
Ён не кахаў! Ён і цяпер кахае...
Яшчэ мацней... Заўжды перад канцом
Успыхне моцна полымя і... згасне...
Спявае лебедзь гучна і... памрэ...
Каб вярнуць караля да жыцця, Мнішак прывёў дзяўчыну Бжэнку, якая была надзвычай падобная на памерлую Барбару. Калі Жыгімонт убачыў яе, ён прыняў яе за прывід сваёй каханай і страціў прытомнасць.
Частка 2. Каханне: пачатак адносін Барбары і Жыгімонта
Сустрэча Барбары і Жыгімонта ў садзе
Дзеянне пераносілася ў 1543 год, калі Барбара Радзівіл жыла ў Вільні. Аднойчы ноччу, калі яна выйшла ў сад пасля балю, да яе нечакана падышоў каралевіч Жыгімонт. Ён прызнаўся, што назіраў за ёй і быў зачараваны яе прыгажосцю.
Спачатку Барбара абурылася яго дзёрзкасцю і загадала сыйсці, але паступова яе сэрца змякчылася. Жыгімонт гаварыў пра сваё захапленне з такой шчырасцю і пяшчотай, што Барбара запрасіла яго наведаць яе на наступны дзень. Толькі калі ён сыходзіў, яна даведалася, што гэта быў сам каралевіч.
Супраціўленне каралевы Боны
У Кракаве каралева Бона размаўляла з Мнішакам пра свайго сына. Яна была ўстрывожана чуткамі пра яго сувязь з Барбарай Радзівіл. Мнішак паведаміў, што Жыгімонт праводзіць увесь час з ёй і нават пабудаваў таемны ход паміж замкамі.
Калі Жыгімонт прыбыў у Кракаў па выкліку маці, Бона паведаміла яму, што кароль, яго бацька, хварэе, і што яна дамовілася пра шлюб сына з прынцэсай Кацярынай Габсбургскай. Жыгімонт прызнаўся, што ўжо ажаніўся з Барбарай. Бона была ў шоку і назвала Барбару "паганай ліцвінкай" і "блудніцай".
Ты пра Радзіму, ты пра Польшчу думаў,
Каго ты на пасад ёй прывядзеш?
Каго?
— Яе!
— Паганую ліцвінку?
— Кароль Ягайла быў літоўскім князем.
Ён продак мой, а значыць, я — ліцвін.
Жыгімонт адказаў, што адмовіцца ад кароны, калі Польшча не прыме Барбару як каралеву. Ён заявіў, што каханне - гэта Божы дар для абраных, і ён не адмовіцца ад свайго шчасця.
Багацце і вышэйшую уладу
Бог шмат каму дае сярод людзей.
Каханне ж — Яго ласка для абраных.
Тайнае вянчанне і палацавыя інтрыгі
У Вільні Барбара і Жыгімонт праводзілі ночы разам. Аднойчы іх застаў брат Барбары, Радзівіл Руды, які абвінаваціў сястру ў тым, што яна зганьбіла гонар роду. Жыгімонт заступіўся за каханую і абвясціў, што Барбара - яго жонка.
Радзівіл Чорны, стрыечны брат Барбары, прапанаваў паклікаць святара, каб афіцыйна павянчаць пару. Пасля вянчання Радзівілы ўсведамілі, што цяпер іх род звязаны з каралеўскай сям'ёй, і гэта можа прынесці вялікую карысць Вялікаму княству Літоўскаму.
Пазней Радзівілы наведалі каралеву Бону ў Кракаве, каб паведаміць пра шлюб іх сястры з Жыгімонтам. Яны таксама распусцілі чуткі, што Барбара чакае дзіця ад Жыгімонта, хоць гэта было няпраўдай. Бона адмовілася прызнаць шлюб і паказала Радзівілам спіс былых каханкаў Барбары.
Каханне проста не даецца людзям,
Адзін агнём гарыць, другі яго астудзіць.
Шчаслівы той, хто некалі кахаў,
Бо ад яго дабрэйшым свет наш стаў.
Атручэнне Барбары і змова Мнішка
Каралева Бона вырашыла дзейнічаць рашуча. Яна асабіста прыехала ў Вільню і наведала Барбару. Бона прапанавала ёй стаць фрэйлінай пры двары, каб быць побач з Жыгімонтам, але пры гэтым ён павінен быў ажаніцца з Кацярынай Габсбургскай.
Я — фрэйліна... Я — фрэйліна... Быць побач.
I быць далёка ад цябе... О, не!
Такой пакуты не знайсці і ў пекле,
Я — побач, побач, іншая ж цябе
Цалуе, лашчыць.
Барбара была ў роспачы ад такой прапановы. Яна не магла ўявіць сябе побач з каханым, які належыць іншай жанчыне. Пасля сыходу Боны Барбара выпіла атруту, якую пакінуў Мнішак пры сваім візіце ў Нясвіж.
Ад усяго я ў гэтым свеце збегла,
Альбо з табою ў рай, альбо адной у пекла.
Тым часам Мнішак вярнуўся ў Кракаў і расказаў Боне, што "выпадкова" пакінуў у Нясвіжы бутэлечку з атрутай, якая забівае праз шэсць месяцаў. Бона дала яму грошы за гэтую "памылку" і загадала маўчаць.
Каранацыя і смерць Барбары
Жыгімонт вярнуўся ў Нясвіж і знайшоў Барбару хворай. Яна думала, што ён паехаў сватацца да Кацярыны Габсбургскай, але Жыгімонт запэўніў яе, што гэта няпраўда. Ён расказаў, што сустрэўся з прынцэсай, але толькі каб паведаміць, што ўжо жанаты і кахае Барбару.
Барбара зразумела, што яе падманулі і яна выпіла атруту дарэмна. Яна прызналася Жыгімонту ў сваім учынку, але было ўжо позна. Атрута павольна дзейнічала, і Барбара ведала, што ёй засталося жыць толькі шэсць месяцаў.
Нягледзячы на супраціўленне польскай знаці і каралевы Боны, Жыгімонт настаяў на каранацыі Барбары. У снежні 1550 года яна была каранавана як каралева Польшчы. Падчас цырымоніі Барбара адчула, што яе сілы пакідаюць, і папрасіла ў Жыгімонта прабачэння.
Роўна праз шэсць месяцаў пасля атручэння, 8 мая 1551 года, Барбара памерла. Яе смерць стала пачаткам глыбокай жалобы Жыгімонта, якая працягвалася да пачатку п'есы.
Літоўская прыгажуня Барбара Радзівіл была каранавана як каралева Польшчы ў снежні 1550 года. Роўна праз паўгода, 8 мая 1551 года, яна памерла. Пахавана ў Віленскім саборы.
З яе партрэта пазней быў намаляваны абраз Маткі Боскай Вастрабрамскай, які стаў вечным помнікам вялікаму каханню Жыгімонта і Барбары.
З яе партрэта быў намаляваны абраз Маткі Боскай Вастрабрамскай — вечны помнік вялікаму Каханню...
Частка 3. Вечнасць: сустрэча Жыгімонта з прывідам Барбары
Дзеянне зноў вярнулася ў Нясвіж 1551 года. Мнішак і Радзівілы абмяркоўвалі дзіўныя з'явы ў парку: Мнішак сцвярджаў, што бачыў прывід Барбары, які блукаў сярод дрэў. Ён быў настолькі напалоханы, што пазней утапіўся ў сажалцы.
Бжэнка, якая ўсё яшчэ знаходзілася ў Нясвіжы, малілася Жыгімонту адпусціць яе. Яна баялася прывіда Барбары і не магла больш выконваць ролю яе двайніка. Жыгімонт дазволіў ёй сысці.
Пасля сыходу Бжэнкі ў парку з'явілася Чорная Панна - прывід Барбары. Яна паклікала Жыгімонта, і ён пайшоў за ёй, паўтараючы яе словы пра ноч, месяц і зоркі.
Заснуць бы так, каб не прачнуцца зноў,
Бог ёсць Любоў... Бог ёсць Любоў...
Сысці ў нябыт, як бы прыйсці дамоў,
Бог ёсць Любоў... Бог ёсць Любоў...
Жыгімонт і Чорная Панна знікалі ў цемры, сімвалізуючы вечнае з'яднанне іх душ. Так нарадзілася легенда пра Чорную панну Нясвіжа, якая стала адным з самых вядомых беларускіх паданняў.
П'еса Аляксея Дударава "Чорная панна Нясвіжа" завяршалася гістарычнай даведкай пра Барбару Радзівіл, якая стала сімвалам вечнага кахання і ахвярнасці. Гэтая гісторыя пра каханне, якое перамагло смерць, працягвае жыць у народнай памяці і культуры Беларусі.