Чынш (Карпінскі)
Вельмі кароткі змест
Вёска пана Мілоскага, XVIII стагоддзе. Падстараста Грозніцкі пагражаў старому селяніну Сымону пакараннем за нявыплачаны падатак.
Дачка Сымона прынесла свае сукенкі, каб заплаціць за бацьку. Пісар Бартэцкі кахаў дзяўчыну і прапанаваў заплаціць падатак, калі Сымон аддасць яе за яго замуж, але стары адмовіўся. Грозніцкі кінуў Сымона ў вязніцу.
У вёску прыехаў маладзенькі пан Мілоскі са сваім сябрам Статэцкім. Убачыўшы плачучую Паўлінку, Мілоскі загадаў вызваліць Сымона з вязніцы і дараваць падатак.
Мілоскі захацеў забраць прыгожую дзяўчыну ў Варшаву, абяцаючы ёй адукацыю і шчасце. Жонка Грозніцкага за грошы згадзілася дапамагчы пану. Яна заманіла Паўлінку ў каморку і зачыніла на ключ, але дзяўчына ўцякла праз акно. Паўлінка сказала бацьку пра спробу яе выкрасці. Сымон разгневаўся і адмовіўся аддаваць дачку.
Не вырвуць яны цябе ад мяне, мой татка, не вырвуць! Разам з табою я пайду ў вязніцу, на пакаранне, на смерць.
Падрабязны пераказ па дзеях
Назвы дзеяў дапоўнены, а іх падзел на сцэны — рэдактарскі.
Дзея 1. Падатак і жорсткія планы падстарасты
Экспазіцыя: падаткі, характары Грозніцкага і Бартэцкага
Камедыя пачыналася ў доме падстарасты Грозніцкага ў вѐсцы пана Мілоскага. Грозніцкі расказваў свайму пісару Бартэцкаму пра іх пана - маладога, рухавога шляхціца, які апранаўся па-французску, імгненна раззлуецца і хутка супакойваецца. Пан жыў у Варшаве, дзе баўся на балах, у князя і ваяводы, наведваў оперы і рэдуты. Для сваіх выездаў ѐн трымаў цэлую світу: двух лѐкаяў, двух стральцоў, двух гусараў, негра і ганца.
Грозніцкі тлумачыў, што пан трацяў вялікія грошы на забавы і штогод прадаваў якую-небудзь вѐску. Толькі дзякуючы свайму сябру Статэцкаму ѐн яшчэ не разарыўся цалкам.
Пагрозы Сымону і малітвы Паўлінкі аб літасці
Усе падданыя ўжо заплацілі падатак, адзін толькі Сымон затрымліваўся з выплатай. Грозніцкі пагражаў даць яму сто бізуноў, калі той не прынясе грошы да вечара. Бартэцкі паведаміў, што Сымон у мінулыя гады першы выплачваў падатак, а цяпер і шэлега не даў. Падстараста загадаў пісару ісці да старога і папярэдзіць пра пакаранне.
Жонка Грозніцкага Мальгрэта спрабавала ўгаварыць мужа не біць старога, а лепей кінуць у вязніцу. Яна прапанавала таксама арыштаваць ягоную дачку Паўлінку, каб жаніхі прынеслі грошы за яе. Аднак Грозніцкі лічыў, што дзяўчына не віноўная ў бацькавых доўгах.
Неўзабаве прыбегла Паўлінка і са слѐзамі прасіла выпусціць бацьку. Яна расказала, што Сымон плача ўпершыню ў жыцці - больш баіцца сораму, чым болю. Дзяўчына прапанавала прадаць свае сукенкі, каб заплаціць падатак, але бацька не хацеў аддаваць іх за палову кошту.
Мальгрэта выгнала Паўлінку з пакоя, а Грозніцкі пачаў сварыцца з жонкай з-за яе жорсткасці. Ён заўважыў, што жонка рэўнуе яго да прыгожай дзяўчыны, хоць ѐн толькі любіў пазіраць на пекныя тварыкі.
План Бартэцкага: сватанне і арышт старога
Бартэцкі вярнуўся і расказаў, што плакаў разам з Сымонам і Паўлінкай. Ён прызнаўся, што закахаўся ў дзяўчыну і прасіў Грозніцкага дапамагчы яму ажаніцца з ѐю. Пісар прапанаваў заплаціць падатак са сваіх грошай, узяўшы плату за паўгода наперад. Ён спадзяваўся, што страх перад пакараннем схіліць Сымона да згоды на шлюб.
Грозніцкі пагадзіўся дапамагчы і паклікаў Сымона. Калі стары прыйшоў, падстараста пачаў пагражаць яму сотняй бізуноў за незаплачаны падатак. Сымон тлумачыў, што ў мінулым годзе збожжа не ўрадзіла і жывѐла прапала, а ѐн стары і зарабіць не можа.
Грозніцкі прапанаваў выдаць Паўлінку за Бартэцкага, які заплаціў бы падатак. Аднак Сымон адмовіўся, тлумачачы, што пісар мае каменнае сэрца і любіць ашукваць людзей. Стары сказаў:
Горкі той хлеб, які ашуканствам альбо праз людскія слёзы дабываецца.
Сымон заявіў, што лепей заплаціць уласным жыццѐм, чым жыццѐм свайго дзіцяці. Разгневаны Грозніцкі загадаў кінуць яго ў вязніцу, пакуль падатак не будзе заплачаны да шэлега.
Лепей заплаціць уласным жыццём, чым жыццём свайго дзіцяці.
Дзея 2. Прыезд пана Мілоскага і палацавыя інтрыгі
Візіт Мілоскага: дыскусія пра гаспадарку і пакаранні
Неўзабаве прыехаў пан Мілоскі са сваім сябрам Статэцкім. Мілоскі цікавіўся станам гаспадаркі і тым, ці ѐсць грошы. Ён прыслаў Грозніцкаму кнігу Катона і Калумелы пра земляробства, але падстараста толькі зазірнуў у яе, лічачы, што добра ведае гаспадарку без кніжак.
Статэцкі згаджаўся, што земляробчай гаспадарцы лепей вучыцца на ўласнай раллі, але папярэджваў Грозніцкага пра залішнюю суровасць да падданых. Ён тлумачыў:
Прыгледзься, Ваша Мосць, да падданага: ён такі ж чалавек, як і кожны з нас. Будзь для яго чалавекам, а не зверам.
Мілоскі хваліўся, што атрымлівае з маѐнтка больш за чатыры тысячы курэй у год, але не ведаў, колькі мае падданых. Статэцкі тлумачыў, што багацейшы падданы ўзбагачае пана, а беднаму трэба дапамагаць.
Вызваленне Сымона і захапленне Паўлінкаю
Паўлінка прыйшла да Грозніцкага з сваѐй вопраткай, каб прадаць яе за падатак. Яна прынесла ўсе свае сукенкі, спаднічкі, кашулі і каралі, пакінуўшы сабе толькі простую кашулю. Дзяўчына падала на калені і прасіла выпусціць бацьку з вязніцы.
Статэцкі таксама прасіў за беднага селяніна. Калі прыйшоў Мілоскі, ѐн убачыў плачучую дзяўчыну і загадаў выпусціць Сымона. Пан быў уражаны прыгажосцю і пачцівасцю Паўлінкі. Калі прывялі Сымона, ѐн дзякаваў панам за літасць і абдымаў дачку.
Сымон расказаў пра сваю філасофію жыцця:
Я навучыў яе, што беднасць пры цноце не з'яўляецца няшчасцем.
Мілоскі быў зачараваны дзяўчынай і сказаў, што такая прыгожая і добрая дзяўчына павінна быць шчаслівейшаю. Паўлінка адказала, што любіць бацьку і што добра ѐй з ім разам, нават калі яны маюць толькі кавалачак хлеба на вячэру.
Планы пана адносна Паўлінкі і змова Грозніцкай
У трэцяй дзеі Мілоскі прызнаўся Грозніцкай, што хоче забраць Паўлінку ў Варшаву. Ён абяцаў навучыць яе мовам, танцам і гульні на клавікордзе, а потым знайсці ѐй добрага мужа. Пан даў Грозніцкай дзесяць чырвоных злотых за дапамогу ў гэтай справе.
Грозніцкая была ўзрушана такой шчодрасцю і пагадзілася дапамагчы. Яна мроіла пра тое, як стане Вяльможнаю Яе Мосцю паняю Грозніцкаю і будзе сядзець на першай лаўцы ў касцѐле. Жанчына паклікала Паўлінку і пачала ўгаворваць яе ехаць у Варшаву.
Калі прыйшоў Мілоскі, ѐн узяў Паўлінку за плечы і даў ѐй грошы, абдымаючы дзяўчыну. Аднак Паўлінка адмаўлялася ехаць без бацькі. Грозніцкая завяла яе ў кладоўку і зачыніла на ключ, але дзяўчына ўцякла праз акно.
Бартэцкі здагадаўся пра планы пана і папярэдзіў Сымона. Стары перапалохаўся, што яго дачку хочуць забраць, і прасіў Бога ратаваць яе. Калі Паўлінка прыбегла, яна расказала пра спробу яе выкрасці.
Дзея 3. Раскрыццё паходжання і справядлівы фінал
Падман Грозніцкай і ўцёкі Паўлінкі
Паўлінка расказала бацьку і Бартэцкаму, як Грозніцкая спачатку ўгаворвала яе ехаць у Варшаву, дзе яе нібыта чакае шчасце. Потым прыйшоў Мілоскі і таксама раіў ехаць, даў грошы і абняў дзяўчыну. Пасля Грозніцкая завяла яе ў кладоўку і зачыніла на ключ.
Дзяўчына перапалохалася, што яе паціху завезуць у Варшаву, не даўшы развітацца з бацькам. Яна падбегла да акна, адчыніла яго і шчасліва ўцякла. Сымон забраў у дачкі грошы, якія ѐй даў пан.
Калі прыйшлі Статэцкі і Грозніцкі, Сымон расказаў ім пра спробу выкрадання дачкі. Статэцкі папярэдзіў Грозніцкага, што пан не любіць жорсткасці да падданых.
Сутыкненне з панам: пагрозы і супраціў
Мілоскі прыйшоў і пачаў лаяць Сымона, называючы яго лядачым дзядком і халопам. Ён пагражаў забраць Паўлінку і ашчасліўць яе. Сымон адважна адказаў:
Спадзяюся на тое, што я такі ж чалавек, як і пан. І мяне пакрыўдзілі.
Калі Мілоскі назваў яго халопам, Сымон гордна адказаў:
Не Вашае Мосці паветрам дыхаю, не Вашае Мосці сонца мяне грэе.
Пан пагражаў розгамі і вязніцай, але Сымон не саступаў. Грозніцкі патрабаваў бізуноў, а Мілоскі абяцаў забраць Паўлінку і ашчасліўць яе. Паўлінка сказала, што не пакіне бацьку і гатова разам з ім ісці на пакаранне і смерць.
Тады Сымон заявіў, што ѐн роўны Мілоскаму і той не можа бяскарна чыніць яму крыўду. Пан не разумеў, што гэта значыць, але Статэцкі прасіў даць старому сказаць далей.
Сэнсацыя: Сымон — шляхціц Статэцкі; прымірэнне
Сымон раскрыў сваю тайну: ѐн быў Сымон Статэцкі, другі сын Якуба Статэцкага, які калісь быў гаспадаром усіх гэтых вѐсак. Пасля смерці бацькі ѐн з братам Янам засталіся ў нэндзы. Ян, які ўмеў чытаць і пісаць, выбраўся ў свет, а Сымон у дванаццаць гадоў пакінуў дом і шукаў долю ў чужых кутах.
Ён ажаніўся з беднай шляхцянкай і вярнуўся ў родныя мясціны, дзе асеў на чыншы. Сымон схаваў сваё паходжанне, бо не хацеў ганарыцца шляхецтвам без сродкаў. Ён нават не казаў пра гэта дачцэ, каб яна не адмовілася працаваць рукамі.
Статэцкі ўзрушана прызнаў, што Сымон - яго дзядзька, бо Ян Статэцкі быў ягоным бацькам. Ён абдымаў Сымона і сказаў Паўлінцы, што яна яму сястра. Мілоскі прызнаў сваю віну - яго дзед забраў маѐнтак у Сымонавага бацькі, а ѐн сам хацеў звесці Паўлінку.
Пан прапанаваў ажаніцца з Паўлінкай, каб выправіць крыўды. Ён абяцаў прыслаць настаўнікаў, якія навучаць яе мовам і ўсяму неабходнаму для годнай адукацыі. Грозніцкі і яго жонка прасілі прабачэння за свае ўчынкі.
Сымон дараваў усім, але папярэдзіў Грозніцкага лепей абыходзіцца з падданымі:
У нас тут не так, як у горадзе, дзе за золата прадаюць прыстойнасць.
Бартэцкі спрабаваў сказаць прыгожую прамову, але забыў словы і проста заўважыў, што кожнаму трэба быць больш пачцівым. Паўлінка пагадзілася з ім і нагадала словы бацькі:
Будзь пачціваю – будзеш шчасліваю.
Такім чынам камедыя завяршалася справядлівым фіналам: Сымон атрымаў назад сваѐ шляхецкае становішча, Паўлінка знайшла багатага і пачцівага жаніха, а Мілоскі выправіў крыўды сваіх продкаў. Усе персанажы навучыліся паважаць чалавечую годнасць незалежна ад сацыяльнага становішча. Твор сцвярджаў, што пачцівасць і цнота важнейшыя за багацце і што справядлівасць рана ці позна перамагае.
Камедыя Карпінскага паказвала канфлікт паміж феадальнай сістэмай і гуманістычнымі ідэаламі Асветніцтва, дзе чалавечая годнасць павінна быць вышэй за сацыяльныя перагароды.