Як Іван чарцей перахíтрыў (Якімовіч)
Падзел пераказу на главы — умоўны.
Бедная сямя і спадчына
Жыў дзед з бабаю, і было ў іх тры сыны. Сям'я жыла ў вялікай беднасці, ледзь зводзіла канцы з канцамі. Спачатку памерла баба, а потым і дзед адчуў, што прыйшла яго чарга.
Перад смерцю бацька паклікаў сваіх сыноў і сказаў ім, што гаспадаркі ён ім не нажыў, але падзеліць тое, што мае.
Гаспадаркі я вам не нажыў, падзялю што маю. І даў старэйшаму сыну жоўтага катка, сярэдняму — жорны, а малодшаму, Івану, — вязку лык на лапці.
Хутка пасля гэтага дзед памёр. Браты пражылі некаторы час, з'елі бацькаў хлеб і пачалі думаць пра тое, як зарабляць на жыццё.
Старэйшы брат і жоўты каток
Старэйшы брат узяў жоўтага катка пад паху і пайшоў у свет шукаць работу. Ён ішоў доўга, і ў дарозе яго агарнула ноч. Падарожны зайшоў у адну хату і папрасіўся пераначаваць. Гаспадары папярэдзілі яго, што ў іх поўна мышэй і пацукоў, ад якіх яны не могуць адбараніцца, а яго, свежага, яны і зусім з'ядуць.
Падарожны адказаў, што нічога, можа, як і пераначуе. Гаспадарова сям'я залезла спаць на палаткі, а падарожнік ліг на падлозе з катком. Назаўтра раніцай гаспадары прачнуліся і ўбачылі на падлозе цэлы груд мёртвых мышэй і пацукоў, а каля падарожнага сядзеў нейкі жоўты звярок і ціха мурлыкаў. У той мясцовасці людзі яшчэ не мелі катоў і нічого пра іх не ведалі.
Гаспадары пачалі прасіць падарожнага прадаць ім свайго звярка, але ён адмовіўся. Тады яны расказалі пра дзіўнага звярка свайму цару. Цар паклікаў да сябе падарожнага. Падарожны пераначаваў у цара адну ноч, і каток і там нацягаў цэлую гару мышэй. Цар аж вачам не верыў.
Што хочаш бяры, — кажа падарожна-му, — а прадай нам свайго звярка. Абсып яго, цар, серабром, тады бяры. ... Цяпер сып! — кажа цару.
Цару рабіць было няма чаго — мусіў згадзіцца. Гаспадар узяў свайго катка за пярэднія лапкі, паставіў на заднія, і цар высыпаў усё сваё серабро, абсыпаўшы катка. Падарожны забраў серабро і пайшоў дадому. Ён пабудаваў сабе добрую хату, завёў гаспадарку, ажаніўся і пачаў жыць прыпяваючы.
Сярэдні брат і жорны
Сярэдні брат паглядзеў на яго і вырашыў таксама пайсці ў свет са сваімі жорнамі. Можа, і яны прынясуць яму шчасце. Ён узяў жорны пад паху і пайшоў. Доўга ён ішоў, і застала яго ў дарозе ноч. Падарожны ўбачыў хатку пры лесе, зайшоў туды, але нікого не было. Ён заліз на палаткі са сваімі жорнамі і заснуў.
Уночы ў хатку прыйшлі разбойнікі, высыпалі з кішэняў на падлогу кучу грошай і пачалі дзяліць. Падарожны тым часам хацеў павярнуцца на другі бок і незнарок штурхнуў свае жорны. А тыя з грукатам паляцелі на падлогу. Разбойнікі ўскочылі і кінуліся ўцякаць, пакінуўшы грошы. Падарожны злез з палатак, забраў грошы і пайшоў дахаты. Хутка ён зажыў так жа добра, як і больш старэйшы брат.
Іван перахітрыў чарцей
Малодшы брат, Іван, паглядзеў на іх і вырашыў, што і яму пара паспрабаваць шчасця. Ён узяў свае лыкі і пайшоў у свет. Ішоў ён доўга ці коратка, але лапці стапталіся. Іван сеў на купіне сярод балота і пачаў з лык рэзаць палоскі, каб сплесці новыя лапці.
Раптам з балота выскачыў чорт. Ён паглядзеў на Івана і спытаўся, што той робіць. Іван адказаў, што вяроўкі робіць, каб імі цягаць чарцей з балота і прадаваць на рынку па капейцы. Так ён зарабіць грошай на хату, бо чарцей у балоце хоць гаць гаці.
Буду імі вас, чарцей, з балота цягаць ды на рынку па капейцы прадаваць. Вось і зараблю грошай на хату. Вас жа тут хоць гаць гаці.
Чорт спужаўся і папрасіў Івана не рабіць гэтага. Ён абяцаў даць усё, што той захоче, толькі б не цягаць іх з балота. Іван патрабаваў насыпаць шапку золата. Чорт нырнуў у балота па золата, а Іван выкапаў глыбокую яму і паклаў на яе сваю парваную шапку. Чорт вынес мяшок золата, высыпаў у шапку, але яно і дна не закрыла. Ён прынёс яшчэ адзін мяшок і сяк-так напоўніў шапку. Чорт прапанаваў дапамагчы падняць шапку, але Іван адказаў, що здолее сам. Чорт настойваў, каб Іван падняў шапку пры ім. Калі Іван падняў шапку, чорт убачыў, што грошы ў яме. Ён затупаў і сказаў, що Іван яго падмануў, і пайшоў да старшага чорта.
Старшы чорт выслухаў яго і паслаў да Івана самага дужага чорта — Крэпкага. Той выскачыў з балота і прапанаваў Івану пабарацца: хто каго здужае, таму і золата застанецца. Іван паглядзеў на чорта Крэпкага і падумаў, што не вельмі лёгка яго здужаць, але выгляду не падаў, што спужаўся. Ён азірнуўся навокал і ўбачыў недалёка пад елкай мядзведзя.
Іван сказаў чорту, що не варта яму самому з ім дужацца, бо баіцца, што чорт пасля такой дужанкі і касцей не збярэ. Ён паказаў на мядзведзя пад елкаю і сказаў, што гэта яго стары дзед, і прапанаваў чорту спачатку пабарацца з ім. Чорт падбег да мядзведзя і выклікаў яго на дужанку. Мядзведзь устаў, схапіў чорта і пачаў ламаць — той ледзь жывы застаўся. Чорт кінуў дужанку, пабег да старшага і расказаў, што нават стары Іванаў дзед перамог яго.
Тады старшы чорт паслаў да Івана свайго лепшага бегуна — Шыбкага. Той выскачыў з балота і прапанаваў Івану бегчы навыперадкі: хто каго перагоніць, таму і золата. Іван паглядзеў навокал і ўбачыў пад кустом зайца. Ён сказаў чорту Шыбкаму, каб той спачатку перагнаў яго меншага сынка, а тады ўжо ішоў да яго. Чорт кінуўся да зайца, але той напужаўся і драпануў па кустах так, што немаведама дзе і падзеўся. Чорт пагайсаў туды-сюды, не дагнаў зайца і вярнуўся назад да старшага.
Старшы чорт узлаваўся і паслаў да Івана трэцяга чорта — Свістуна. Той выскачыў з балота і прапанаваў Івану: хто каго перасвішча, таго і грошы. Іван згадзіўся, і чорт свіснуў так моцна, што балота задрыжала, а лес асыпаўся. Прыйшла чарга свістаць Івану. Ён падумаў і сказаў чорту, каб той лепш завязаў вочы, бо калі Іван свісне, дык яны ў чорта на лоб вылезуць. Чорт спужаўся і завязаў вочы хусткаю. Тут Іван падняў даўбешку і як свіснуў чорту ў лоб — той аж прысеў. Іван сказаў, што гэта ён яшчэ толькі паціхеньку свіснуў, і прапанаваў свіснуць яшчэ раз, мацней. Чорт заенчыў, што хопіць з яго і гэтага свісту, і сказаў Івану браць сабе грошы, толькі больш не свістаць.
Іван забраў золата і пайшоў дадому.