Міхаська (Цётка)
Кароткі змест
Беларуская вёска, прыкладна пачатак XX стагоддзя. У беднай хаце нарадзіўся сірата Міхась, які немаўлём застаўся без маці.
Хлопчык рос у запечку, нелюбімы людзьмі з-за сваёй брыдкай знешнасці. Ад людзей хаваўся, быў помслівы і злы, мучаў жывёл і нарабіў шмат ліха.
Аднойчы восенню паранены жораў, уцякаючы ад пастухоў, кінуўся да Міхася.
Міхась абхінуў жорава поламі рванай сьвіткі і растапырыў рукі — "Аддавай, рабы"! закрычалі хлопцы — "Не дам!" — "Аддавай!" — "Не дам" — "Аддавай", крычалі пастухе, абступіўшы цесным кругам, турзалі Міхасём, як высахшай галінай.
У бітве за птушку Міхась страціў прытомнасць, і пастухі раптам пашкадавалі яго. Праз сяброўства з жоравам хлопчык змяніўся: стаў спакойны, паслухмяны, але цяжка захварэў і не дажыў да вясны. Пасля смерці Міхася жораў праводзіў яго на могілкі і паляцеў, а ля захавання ўтварылася крынічка пад назвай «Жураўліныя Слёзы».
Падрабязны пераказ
Падзел на часткі з'яўляецца рэдактарскім.
Нараджэнне Міхася і яго цяжкае дзяцінства
Міхась нарадзіўся з вялікімі цяжкасцямі. Тры дні працягваліся роды, і людзі ўжо не спадзяваліся, што выжывуць маці і дзіця. Толькі на чацвёрты дзень нарадзіўся хлопчык, але яго маці памерла адразу пасля родаў, паспеўшы толькі зірнуць на сына і пашкадаваць яго брыдкую знешнасць.
Хлопчык нарадзіўся з вялікім носам, скрыўленай барадой і чырвонай плямай на левым твары. Адно вока глядзела ў правы бок, другое - у левы. Бабуля, якая купала нованароджанага, жахнулася ад яго выгляду.
Міхася-сірату запіхнулі ў запечак, дзе ён і рос, як дзікае зелле пад абваленым тынам. Аднойчы зімой, калі парасяты адкінулі качаргу, хлопчык выглянуў з запечка, і сонейка, убачыўшы яго, пачало гуляць з ім сваімі промнямі. Міхась пабег за сонцам на двор, дзе сустрэў Воспу, якая пацалавала яго.
Міхася-сірату запіхнулі ў запечак; так ён там і рос, не мяркуючы, як тое дзікае зельечка пад абваліўшымся тынкам.
Хлопчык захварэў на воспу, і мачыха, баючыся, што ён заразіць яе дзяцей, яшчэ глыбей засунула яго ў запечак. Пасля хваробы твар Міхася стаў яшчэ больш страшным - воспа пакінула на ім шмат рубцоў.
Адасобленасць хлопчыка і яго помслівы характар
Міхась пачаў ганяць скаціну ў поле. Ён цураўся ўсіх, хадзіў насупіўшыся, не верыў нікому. Яму заўсёды здавалася, што людзі думаюць пра яго як пра рабога і страшнага хлопца. Пастухі далі яму шмат мянушак: "Рабы", "Галдабыр", "Касьня".
Чураўся ўсіх, хадзіў насупіўшыся, ня верыў нікому. Як хто на яго глянуў, зараз Міхасю здавалося, што той аб ём думае "у-у які рабы, страшны хлопец".
Хлопчык маўчаў, але ў душы ненавідзеў усіх і імкнуўся адпомсціць. Ён выкідваў птушак з гнёздаў, кідаў торбы з хлебам у балота, заганяў чужую скаціну ў шкоду. Жывёлы таксама не ведалі ад яго ласкі - ён біў іх бізуном, скруціў рог аднаму бычку, збіў клуб падцёлцы.
Старая Алена сварылася на Міхася за тое, што ён адарваў хвост яе пеўню Рэбчыку. Але хлопец працягваў рабіць шкоду, а калі не было да чаго прычапіцца, лавіў мух і абрываў ім крылы.
Пастухі пагарджалі Міхасём і не падпускалі яго да сябе. Хлопец пасвіў сваю скаціну асобна. Людзі білі яго, але ён не плакаў і не скардзіўся, быццам закамянеў унутры.
Сустрэча з жоравам і абарона параненай птушкі
Аднойчы позняй восенню, у халодны і туманны дзень, Міхась сядзеў адзін пры дарозе, далёка ад іншых пастухоў. Яму балела галава, шчокі гарэлі, і думкі былі невясёлыя. Ён нават паскардзіўся ўголас на сваю долю, кажучы, што ніхто да яго не добры, нават чорны бычок яго не слухаецца.
"Праўда, казаў, нягодны я хлопец, усім прыдумываю ліха, але хто для мяне добры? Усе як на ліхога сабаку: "а ту... а та-та"!.... Горкіе словы каціліся з дзіцячых губак, як цяжкіе каменьні на мужыцкую ніву."
Раптам Міхась убачыў, як хлопцы гоняцца за параненым жоравам. Птушка ляцела, падала, зноў уздымалася, спрабавала ўцячы. Калі жораў даляцеў да Міхася, ён прыціснуўся да яго грудзей, быццам просячы дапамогі.
Міхась схаваў жорава пад сваёй світкай і адмовіўся аддаць яго пастухам. Пачалася спрэчка, хлопцы цягнулі Міхася, патрабуючы аддаць птушку. Раптам Міхасю стала дрэнна, ён схапіўся за грудзі і ўпаў на зямлю.
Пастухі спалохаліся, прынеслі вады, паклалі пад галаву кажушок, разводзілі вогнішча, каб сагрэць хлопца. Яны таксама падвязалі крылы жораву і пачалі карміць яго. Калі Міхась ачуняў, ён убачыў клопат хлопцаў і зразумеў іх дабрату.
Сяброўства Міхася і жорава
Пастухі давялі хворага Міхася да хаты. Ён узяў з сабой жорава, але мачыха адразу схапіла птушку за крылы і выкінула ў сенцы. Яна накінулася на хлопца, называючы яго дармаедам і адмаўляючыся клапаціцца пра яго хваробу.
Калі мачыха выйшла адганяць гусей, Міхась узяў жорава і гарох з апалушак і палез у запечак. Там яны хаваліся разам, часта галодныя, бо мачыха ненавідзела абодвух.
Пастухі дапамагалі Міхасю, пасвілі яго скаціну. Часам хто-небудзь з хлопцаў забягаў паглядзець на птушку. Жораў хутка папраўляўся пад клопатам Міхася. Хлопчык размаўляў з птушкай, называў яе братам, суцяшаў, што яны разам паляцяць далёка, калі жораў выздаравее.
"Эх, ты, жораўка, братка ты мой родненькі", цалуе па перья хворы Міхась птушку. Жораў Міхася слухае, аднак свой розум мае. Хутка прыгледзіўся і зжыўся з хатнім парадкам.
Жораў прызвычаіўся да хатняга жыцця, не замінаў гаспадыні, адганяў парасят ад малога дзіцяці, трымаў у парадку курэй. Нават мачыха часам хваліла разумную птушку і падкідвала ёй сьвінога цеста.
Калі прыйшлі прымаразкі, Міхась пачаў выходзіць з запечка. Ён быў бледны, часам кашляў, але стаў паслухмяным і спакойным. Хлопчык дапамагаў мачысе - скроб бульбу, даглядаў дзіця, падмятаў хату. Жораў усюды хадзіў за ім, як хвост. Яны елі з адной лыжкі, разам спалі. Вечарамі да іх прыходзілі вясковыя хлопцы, расказвалі казкі.
Хвароба і смерць хлопчыка
Пад вясну Міхась стаў слабейшым, больш ляжаў, не хацеў гуляць з хлопцамі. Ён часта не выконваў работу, якую загадвала мачыха, за што яна яго біла. Міхась з жоравам стварылі сабе асобнае жыццё, разумелі адзін аднаго без слоў.
Зіма хутка прайшла, але Міхась ужо не сустрэў вясну - ён ляжаў хворы, таяў як васковая свечка. Усе ведалі, што дні хлопчыка злічаны. Мачыха чакала яго смерці. Жораў стаяў у кутку з апушчанымі крыламі, сумуючы па сваім сябру.
У чацвер раніцай, калі сонейка заглянула ў хату, Міхась паклікаў мачыху і папрасіў прынесці яму жорава. Мачыха выканала яго просьбу, а сама пабегла склікаць баб. Калі жанчыны сабраліся, Міхась ужо ляжаў мёртвы.
Палёт жорава і памяць пра Міхася
На хаўтуры сабраўся народ. Нават старая Алена стаяла пры мачысе і хваліла нябожчыка Міхася, забыўшыся, як ён некалі адкруціў хвост яе пеўню. Жораў хаваўся ў качарэжніку, быццам не хацеў слухаць няшчырых слоў.
Калі дамавіну пачалі выносіць, жораў выйшаў следам. Людзі здзівіліся і далі дарогу птушцы. Жораў ішоў за Міхасём, як сплаканая маці. Пастухі трымаліся побач з птушкай.
Жораў заварухаўся, азірнуўся па ўсіх кутах і вышаў за дамавінкай. Людзі дзівам задзівіліся і далі дарогу птушцы. Сумна, важна, як сплаканая маці, жораў першы пашоў за Міхасём.
На могілках, калі дамавіну апусцілі ў зямлю і пачалі засыпаць, жораў задрыжэў, узмахнуў крыламі і паляцеў у неба. Ён нёс з сабой вялікі жаль зоркам і хмаркам, скардзіўся сонейку і расказваў сваім братам-жоравам пра Міхася.
Цяпер на магілцы Міхася стаіць крынічка, якую называюць "Жураўліныя Слёзы". Восеньскі вецер гудзе там, нясе сумную казку, а жоўты ліст шэпчацца з вадой крынічкі ў цёмныя ночы.