Настаўнік чарчэння (Навуменка)
Вельмі кароткі змест
Беларускі гарадок, перадваенны час. Косця Кветка вучыўся ў школе і прыдумаў для старога настаўніка чарчэння мянушку Цыркуль, якая добра прыжылася ў класе.
Апалінарый Феактыставіч вельмі любіў лацінь, быў добрым, мяккім чалавекам і часта замест чарчэння расказваў вучням цікавыя гісторыі на лаціне, чым карысталіся вучні, каб ухіліцца ад адказаў. З часам гумар перарос ва ўважлівую павагу класа.
Калі Косця сыходзіў у лётнае вучылішча, настаўнік выразіў на табакерцы падарунак ад класа лацінскія словы патрыятычнага змесцу. Пры акупацыі Апалінарый Феактыставіч патрапіў у нямецкі штаб і адкрыта выказаў пагарду акупантам, за што быў расстраляны. Падчас вайны Косця стаў лётчыкам і бамбіў родны гарадок, заняты немцамі, пакінуўшы памяць – шаўковую тканіну са словамі, якія некалі напісаў настаўнік.
На шоўкавай матэрыі былі напісаны словы, якія некалі дзесяты клас выгравіраваў на вечку срэбранай табакеркі: «Patriam nostram amare et defendere debemus»... Да самага таго дня, пакуль з гарадка не прагналі немцаў, пад страшным сакрэтам з вуснаў у вусны перадавалася навіна...
Пасля вайны Косця вярнуўся дамоў інвалідам і стаў добрым школьным настаўнікам, які, як яго былы настаўнік, навучаў вучняў не толькі прадметам, але і жыццю.
Падрабязны пераказ
Падзел пераказу на раздзелы — умоўны.
Апалінарый Феактыставіч, настаўнік старой школы
У школе, дзе вучыўся Косця Кветка, да вайны выкладаў маляванне і чарчэнне настаўнік Апалінарый Феактыставіч. Вучні далі яму мянушку Цыркуль, якую прыдумаў Косця, калі перайшоў у шосты клас.
Высокі, тонкі, у чорным, яшчэ царскіх часоў, сурдуце, Апалінарый Феактыставіч знешне на самай справе апраўдваў дадзенае яму празванне. Але менш за ўсё гэтага абцягнутага чорным сукном чалавека можна было назваць сухім і чэрствым.
Косця і яго хітрыкі на ўроках чарчэння
Настаўнік добра ведаў свой прадмет, але быў надзвычай мяккім чалавекам, чым карысталіся вучні. Яны ведалі, што да рэвалюцыі ён выкладаў у гімназіі латынь, і хоць цікавасці да гэтай мовы не праяўлялі, часта правакавалі настаўніка на размовы пра яе.
Косця часцей за іншых удаваў цікавасць да латыні. Калі хто-небудзь не зрабіў чарцяжа і баяўся быць выкліканым, Косця станавіўся выратавальнікам. Пры ўваходзе настаўніка ў клас ён адразу падымаў руку і пытаўся, як будзе па-лацінску тое ці іншае слова.
Апалінарый Феактыставіч, хоць і здагадваўся пра хітрыкі вучня, не мог устаяць перад спакусай пагаварыць пра любімую мову. Ён з натхненнем тлумачыў, што словы "свабода", "кніга" і "дзеці" на лацінскай мове маюць блізкае гучанне. Так урок праходзіў, і настаўнік не паспяваў паставіць ніводнай адзнакі.
Дзесяты клас і новае стаўленне да настаўніка
Калі вучні сталі старшакласнікамі, іх стаўленне да настаўніка змянілася. У дзесятым класе Косця ўжо не дазваляў сабе карыстацца слабасцю старога настаўніка. У адносінах класа да Апалінарыя Феактыставіча з'явілася прытоеная павага.
Пасля ўдалага чарцяжа настаўнік ставіў пяцёрку і пачынаў гаварыць пра тое, што кожнаму трэба зрабіць чарцёж свайго будучага жыцця. Ён чытаў вершы Авідзія, і хоць ніхто не разумеў лацінскіх слоў, усе адчувалі ўзнёслае пачуццё, схаванае ў іх.
- Авідзій любіў сваю зямлю, як можа яе любіць вялікі сын сваёй Айчыны, - натхняўся стары настаўнік. - Таму яго слова будзе жыць да таго часу, пакуль будзе ўладарыць чалавек на зямлі.
Косця тайна хадзіў у раённую бібліятэку і прасіў кнігі Авідзія, але іх там не было.
Паступленне Косці ў лётнае вучылішча і развітанне
У сярэдзіне навучальнага года Косця Кветка паступіў у лётнае вучылішча. Ён прыйшоў развітацца з сябрамі, і заняткі ў той дзень адмянілі з трэцяга ўрока. Дзесяцікласнікі склаліся па рублю і купілі Косцю табакерку са срэбраным вечкам у якасці развітальнага падарунка.
Трэба было напісаць на вечку табакеркі словы на памяць. Калі ў пакой увайшоў Апалінарый Феактыставіч, яму расказалі пра падарунак і папрасілі дапамагчы з надпісам.
Вось тады і напісаў Апалінарый Феактыставіч на дошцы словы, якія ўсім спадабаліся і вастрыём цыркуля з лепшай класнай гатавальні былі перанесены на вечка Косцевай табакеркі: «Patriam nostram amare et defendere debemus...»
Гэтыя словы азначалі "Радзіму нашу любім і абараняць яе павінны". Косця паехаў у далёкі горад і прыслаў адтуль толькі два лісты, у якіх прасіў перадаць прывітанне Апалінарыю Феактыставічу.
Вайна, расстрэл настаўніка і помста Косці
Дзесяты клас закончыў школу, але выпускнога вечара не было - пачалася вайна. Хлопцаў мабілізавалі ў войска. У гарадок прыйшлі фашысты, і ў школе размясціўся нейкі вайсковы штаб.
У першыя дні нямецкага ўладарання былі арыштаваны мясцовы натарыус, старшыня абутковай арцелі і ляснічы. Апалінарыя Феактыставіча арыштавалі за знявагу нямецкай зброі.
Гэта адбылося, калі ў гаспадыні, дзе кватараваў настаўнік, нямецкія салдаты рэквізавалі парасё і застрэлілі яго з аўтамата. Апалінарый Феактыставіч назваў іх грабежнікамі, і яго адвялі ў штаб да афіцэра.
- Ёсць добрая лацінская пагаворка, якая ўзнікла да таго, як варвары разбурылі Рым, - ахвотна растлумачыў ён афіцэру. - «Aquila non captat muscas...» - «Арлы не ловяць мух». У вашых салдат на шапках арлы, але яны падобныя да злых гіен.
Гэта былі апошнія словы настаўніка. Яго расстралялі разам з натарыусам, старшынёй абутковай арцелі і ляснічым у бярозавым гаі за гарадком.
На трэцім годзе вайны над гарадком кружыў самалёт, які абстраляў чыгуначную станцыю і скінуў бомбы на вадакачку. Праз два тыдні пастушкі знайшлі кашалёк з кавалачкам шоўкавай парашутнай матэрыі, на якой быў надпіс на лацінскай мове і подпіс "Косця". Гэта былі тыя самыя словы, што некалі выгравіравалі на табакерцы.
Пасляваенны лёс Косці: ад лётчыка да настаўніка
У сорак пятым годзе, калі ішлі баі за Берлін, Косця Кветка вярнуўся ў родны гарадок. У яго было тры ордэны на гімнасцёрцы і пусты правы рукаў. Ён пацвердзіў, што гэта сапраўды ён бамбіў тады гарадок і скінуў свае вымпелы.
За гэтую бамбёжку Косця атрымаў вымову ад начальства - ён адхіліўся ад маршруту. Косця прывёз з сабой і табакерку, якую некалі падараваў яму дзесяты клас.
Спачатку Косця працаваў фізруком у той жа школе, дзе выкладаў Апалінарый Феактыставіч. Пазней ён завочна скончыў інстытут і стаў выкладаць фізіку. З яго атрымаўся добры настаўнік, якога любілі вучні.
І калі тлумачыць Косця закон Архімеда, ён гаворыць не толькі пра выцесненую целам вадкасць, а і пра жыццё самога Архімеда з Сіракузаў, які храбра абараняў свой горад ад ворагаў.