Францужанкі (Пташнікаў)
Кароткі змест
Беларуская вёска, цяжкае пасляваеннае лета 1946 года. Пятнаццацігадовы хлопец дзяліў начную варту ля старога трактара, які араў поле паблізу лясной паляны. Галодны, босы, хударлявы, у старой фуфайцы і залатаных штанах, ён перажываў голад і бессань, прыглядаючы вартаўніком за адзінокай машынай.
Аднойчы вяртаючыся дадому, ён сустрэўся на лясной дарозе з двума прыгожымі дзяўчатамі — адна была ў сіняй спадніцы і мела доўгую цёмную касу, другая — вышэйшая, у чырвоным, з русым каротка абрэзаным валоссем. Дзяўчаты гаварылі між сабой па-французску і не звярталі ўвагі на хлопца. Сустрэча моцна ўразіла апавядальніка.
Хутка хлопца выклікалі да капітана НКВД Дувалава, пагрозлівага, уладнага чалавека ў ваеннай форме з залатымі пагонамі. Дувалаў патрабаваў расказаць, што казалі францужанкі. Апавядальнік дарма даводзіў, што ён нават не загаварыў з імі. Дувалаў пагражаў яму арыштам ды нават расправай, настойваючы, каб ён прызнаўся.
Аднойчы ў канторы лесапункта Дувалаў зноў жорстка допытваў хлопца, размахваючы пісталетам і пагражаючы. Урэшце на могілках ля былой школы капітан раптам змяніў настрой і сказаў хлопцу:
- Ну иди... Учись... Потом всё поймешь... Ты мне больше не нужен... Сказаўшы і не глянуўшы нават на мяне, Дувалаў ажаргаў матацыкл і так рвануў з месца, што адразу ўспыхнула за ім вялікае сівое воблака пылу...
Праз тыдзень ён даведаўся, што францужанак разам з іх бацькам арыштавалі ў суседняй вёсцы. Восенню ён пайшоў у школу, кожны дзень праходзячы той самай грэбляй, дзе некалі сустрэў дзяўчат. Ужо чалавек сталага ўзросту, ён усё яшчэ ўспамінаў тых францужанак, што зніклі ў сівым пыле грэблі пяцьдзесят гадоў таму.
Падрабязны пераказ па раздзелах
Назвы раздзелаў – рэдактарскія.
Раздзел 1. Начное дзяжурства ля трактара
У пасляваенны час пятнаццацігадовы хлопец павінен быў вартаваць трактар "ХТЗ" у Жукаўшчыне, за чатыры кіламетры ад вёскі. Трактар быў адкапаны з зямлі пасля вайны і цяпер араў поле. Днём на ім працаваў Красоўскі з Сушкава, а ўначы трэба было вартаваць.
Кожны вечар хлопец ішоў па нарадзе, які пісала Волька-брыгадзірка, у Жукаўшчыну, каб прыняць трактар ад Красоўскага. Ён быў галодны, бо пачыналася лета самага галоднага пасляваеннага сорак шостага года.
Калі хлопец прыйшоў да трактара, Красоўскі сказаў, што яму трэба раней адлучыцца, і папярэдзіў не класці агонь, каб не прыцягваць увагу. Ён пакінуў сваю фуфайку на трактары і пайшоў. У кішэні фуфайкі хлопец знайшоў скарынку хлеба, якую Красоўскі, відаць, пакінуў для яго.
Я еў хлеб ужо ноччу, не спяшаючыся і не баючыся, што хто-небудзь убачыць, што я ем хлеб, гаркаваты ад карасіны і такі салодкі, што раставаў у роце сам. Я еў хлеб, а ў канцы Жукаўшчыны з-за лесу... выплывала поўня.
Раздзел 2. Сустрэча з францужанкамі
Назаўтра раніцай, вяртаючыся ад трактара, хлопец ішоў праз Бярэзавец і леспрамгасаўскі ўчастак. На дарозе ад участка да вёскі ён дагнаў дзвюх дзяўчат. Яны ішлі ўпобачкі і размаўлялі між сабой на незнаёмай мове.
Дзяўчаты так і ішлі ўпобачкі: то бліжэй да бярозак, то далей, як выбіраючы лепшую сцежку пад нагамі. Якую хвіліну, параўняўшыся, я ішоў побач з імі, ну, можа, на паўкроку ззаду, тады на паўкроку спераду.
Адна з дзяўчат была вышэйшая, коратка стрыжаная, з русымі валасамі і блакітнымі вачыма. Яна была ў чырвонай сукенцы. Другая была ніжэйшая, з доўгай цёмнай касой да пояса, круглатварая, з вялікімі цёмнымі вачыма, у блакітным сачыку і спадніцы.
Мяне як што ўскруціла - падхапіла і панесла... Я сам не свой хутка-хутка пайшоў, прыбаўляючы і прыбаўляючы ў хадзе да вёскі... На мяне яны нават не зірнулі. А мяне раптам ахапіла нейкая шалёная радасць...
Раздзел 3. Допыт у капітана Дувалава
Праз тыдзень да хлопца прыбегла Петрусіха і сказала, што яго чакае ваенны ў канцылярыі. Гэта быў капітан Дувалаў з раёна, які часта прыязджаў у вёску на нямецкім матацыкле з каляскай.
У канцылярыі Дувалаў загадаў рахункаводу Джаніку выйсці і пачаў допыт. Ён хацеў даведацца, пра што гаварылі францужанкі.
- Ну дакладвай, джынджык, што гаварылі францужанкі... - сказаў ён нарэшце такім прыгожым голасам, як запеў... Чуў я яго першы раз. Джынджыкамі ў нашым баку звалі хлопцаў-падлеткаў, такіх, як я.
Хлопец адказаў, што не ведае ніякіх францужанак, але Дувалаў настойваў, што ён іх дагнаў і праводзіў да вёскі. Капітан распытваў пра іх бацьку, чаму яны прыехалі з Францыі ў Жызнаву.
- Нам важна ўсё... Нават кожнае слова... Ну-у... А яны не расказвалі пра свайго бацьку? Не ўспаміналі? Не гаварылі, чаму яны кінулі сваю Францыю і прыехалі сюды, да нас у Жызнаву? У былую Заходнюю Беларусь?
Хлопец паўтарыў, што нават не ведаў, што гэта былі францужанкі і не загаварыў да іх. Дувалаў загадаў яму стаяць і думаць, а сам выйшаў. Калі ён вярнуўся, то адпусціў хлопца, але папярэдзіў, каб той нікому нічога не расказваў.
Раздзел 4. Другая ноч у Жукаўшчыне
Вечарам хлопец зноў пайшоў вартаваць трактар у Жукаўшчыну. Красоўскі ўвесь дзень рамантаваў матор і быў злосны. Ён пакінуў сваю мокрую фуфайку, якая пахла карасінай.
Набліжалася навальніца, і хлопец схаваўся пад елкамі ў Сырніцы. Хмара прайшла бокам, і ноч выдалася ясная, з поўняй. Хлопец сеў на калёсы ля бочкі і пачаў драмаць.
У паўсне яму прывіджваліся францужанкі, якія ішлі па полі. Меншая, з касой, пыталася ў яго, чаму ён босы, чаму ў яго старая фуфайка і залатаныя штаны, чаму ён галодны.
- А чаму ты босы? А чаму ты стрыжаны пад машынку? А чаму ў цябе залатаныя на каленях штаны і такая старая-старая фуфайка? Што, пагарэла ўсё ў вайну? Разам з хатай? А чаму ты галодны?
Але ён не мог адказаць, бо сказаў Дувалаву, што не загаварыў да іх. Большая францужанка глядзела на яго строга, як Дувалаў, і маўчала. Раптам чарнявая францужанка з касой пачала расплывацца, як кажан, і махаць крыллем.
Хлопец прачнуўся і ўбачыў, што поўня ўжо высока ў небе. Ён зноў заснуў, і яго разбудзіў толькі Красоўскі раніцай.
Раздзел 5. Другі допыт і вызваленне
Наступным днём хлопец збіраў ліповае лісце ў Кур'янаўскім садзе для ежы. Яго знайшоў Федзя з леспрамгасаўскага магазіна і сказаў, што Дувалаў загадаў прывесці яго ў кантору на ўчастак.
У канторы былі Дувалаў, начальнік участка Вугальнік, старшыня сельсавета і ўчастковы міліцыянер. На стале ляжалі буханка хлеба і рыба-траска. Ад голаду ў хлопца закружылася галава, і ён бачыў буханкі хлеба паўсюль.
У мяне зноў паявіліся ў вачах буханкі хлеба: пачалі падскокваць ад падлогі ўверх - адна вышэй, другая - ніжэй... У мяне зноў паплыло-паплыло ўсё перад вачыма, і Дувалава я ўжо не бачыў...
Дувалаў зноў пытаўся пра францужанак і іх бацьку, абвінавачваў хлопца ў тым, што ён пакрывае шпіёнаў. Вугальнік прапанаваў пачаставаць хлопца, каб ён загаварыў, але Дувалаў скінуў са стала шклянку і хлеб.
Тады Дувалаў дастаў пісталет і загадаў хлопцу ісці за ім у лес. Яны дайшлі да адхожага месца, дзе Дувалаў пагражаў, што адвязе хлопца ў раён і пасадзіць у камеру папярэдняга зняволення, калі той не загаворыць.
Яны паехалі на матацыкле праз вёску. Дувалаў сказаў хлопцу зірнуць апошні раз на сваю хату. На грэблі ён спыніўся, доўга глядзеў на могілкі і раптам спытаў, ці была тут да вайны школа. Калі хлопец адказаў, што так, Дувалаў нечакана сказаў: "Ну иди... Учись... Потом всё поймешь... Ты мне больше не нужен..."
Дувалаў з'ехаў, а хлопец застаўся стаяць ля спаленай школы. Ён не разумеў, чаму яго адпусцілі. Пасля ён павольна пайшоў назад на грэблю і доўга глядзеў у маленькую рачулку, дзе па вадзе плыла гадзюка.
Праз тыдзень хлопец даведаўся ад Федзі, што францужанак з бацькам у Жызнаве забралі. А праз тры месяцы ён пайшоў у шосты клас у школу ў Грыневічы, за пяць кіламетраў ад вёскі.
Недзе праз тыдзень, ідучы раніцай з Жукаўшчыны ад трактара, я пачуў ад Федзі на ўчастку, што францужанак з бацькам у Жызнаве забралі... А праз якія тры месяцы... я пайшоў, познячыся, у школу.
Кожную раніцу ён хадзіў у школу праз грэблю, дзе апошні раз бачыў францужанак. Праз паўстагоддзя, успамінаючы тыя падзеі, апавядальнік задаецца пытаннем, дзе цяпер тыя францужанкі, што схаваліся ў пыле на грэблі.
Дзе вы цяпер, мае францужанкі, што схаваліся назаўсёды ў пыле на нашай грэблі паўвека назад?.. *1997*